گمرک کارآمد، پیش‌شرط صادرات

یکی از شاخص‌های مهم و معتبری که بانک جهانی تدوین می‌کند «شاخص عملکرد لجستیک» (Logistics Performance Index) است. وضعیت گمرکات کشورها نقش مهمی در رتبه‌ای که کشورهای جهان در این شاخص، از آن خود می‌کنند بازی می‌کند.

گسترش‌نیوز: تاریخ کشور ما نشان می‌دهد که «اقتصاد منهای نفت»، رویایی دست‌نیافتنی نیست. چند دهه قبل نخست وزیر ایران، محمد مصدق با کمک و همدلی مردم توانست بودجه کشور را بدون درآمد نفتی ببندد. به این ترتیب در جریان ملی شدن صنعت نفت، بیگانگان نتوانستند از حربه نخریدن نفت برای تسلیم کشور استفاده کنند. اگر ۸۰ سال قبل می‌شد چرخ اقتصاد کشور را بدون فروش قطره‌ای نفت چرخاند دلیلی ندارد که امروز نشود چنین کرد.

در روز ملی صادرات، بازار بحث و گفتگو درباره موانع صادرات داغ است. در دوره اوج تحریم‌ها، صادرات به خودی خود کاری دشوار و پیچیده است اما حداقل می‌توان موانع داخلی را برطرف کرد و به قول اهالی اقتصاد کشور «خودتحریمی» نکرد.

گمرک از نگاه فعالان اقتصادی

وقتی بحث صادرات و روز ملی صادرات در میان باشد باید از یکی از عوامل موثر و تعیین‌کننده این حوزه سخن گفت: گمرک و سیستم گمرکی. بعید است با رئیس، نایب رئیس یک اتحادیه صنفی یا انجمن اقتصادی یا یک تولیدکننده و فعال اقتصادی به گفتگو بنشینید و از «مشکلات گمرکی» و کاستی‌هایی که در این زمینه وجود دارد نشنوید. بدون شک نمی‌توان گفت همه انتقادات، وارد است اما بسیاری از مواقع، بی‌راه نیستند. کافی است کمی بیشتر در نظرات آنها دقیق شوید.

به‌عنوان‌مثال مازیار رستم‌نژاد، مدیرعامل یکی از تولیدکنندگان ماشین‌آلات راهسازی در گفتگو با خبرنگار گسترش‌نیوز گفت: اگر واقعاً به دنبال رونق تولید هستیم باید ببینیم که بخش‌هایی مثل گمرک چه کاستی‌هایی دارند.

یا مهشید پورداد، دبیر سندیکای تولیدکنندگان کاغذ گفت: پیمان ارزی و الزام به برگشت ارز حاصل از صادرات و موانع مربوط به نقل و انتقالات پولی و مسائل گمرکی و از همه مهم‌تر حمل‌ونقل باعث شده است که صادرات نداشته باشیم.

پرویز تقی‌زاده، مدیر یک کارخانه تولیدکننده شیشه هنگام بحث درباره مشکلات پیش‌روی تولیدکنندگان به خبرنگار گسترش‌نیوز گفت: بخشی از این مشکل به سختگیری‌های گمرکی و طولانی بودن ثبت سفارش و واردات مربوط می‌شود. قطعه‌ای که پیش‌ازاین خیلی راحت، وارد کشور می‌شد اکنون ۶ ماه در گمرک می‌خوابد.

یکی از اعضای اتحادیه مواد و تجهیزات دندانپزشکی از مقدار تعرفه‌های گمرکی شکایت می‌کند: منظور از هزینه‌های جانبی مواردی مثل کارمزدهای بانکی، تعرفه‌های گمرکی و بسیاری موارد دیگر است.

انتقادات بالا فقط مشتی از خروار است. نمی‌توان صادرات را ستود و از وضعیت گمرک‌ها، این دروازه‌های صدور کالاها به جهان خارج غفلت کرد. به‌راستی گمرک‌ها تا چه حد مسیر صادرات را هموار می‌کنند؟ این سوال را می‌توان به نحو دیگری هم مطرح کرد: گمرک‌ها تا حد مسیر صادرات کالاهای غیرنفتی را ناهموار می‌کنند؟ روز ملی صادرات فرصت ایده‌آلی است برای پرداختن به نقاط ضعف و قوت نظام گمرکی ما. بدون شک سیستم گمرکی کشورمان محاسن و نقاط قوت بسیاری دارد اما واقعیت آن است که در مقایسه با گمرکات کشورهای دیگر جایگاه مناسبی ندارد. یکی از شاخص‌های مهم و معتبری که بانک جهانی تدوین می‌کند «شاخص عملکرد لجستیک» (Logistics Performance Index) است. هدف از تدوین این شاخص و رتبه‌بندی جهانی کشورها آن است که «کشورها به کمک آن مشکلات و چالش‌هایی که در ارتباط با زیرساخت‌های لجستیک تجارت و کسب‌وکار دارند را شناسایی کنند و عملکرد خود را بهبود بخشند». اهمیت این شاخص از آن نظر است که محل مراجعه بسیاری از شرکت‌های بزرگ جهان است.

یکی از سنجه‌های مهم این شاخص وضعیت گمرکی کشورهای مختلف است. مفهوم وضعیت گمرکی این‌گونه تعریف شده است: وضعیت ترخیص کالاها ( از نقطه‌نظر سرعت، سادگی فرایند و ثبات رویه‌ها). ایران از نظر وضعیت گمرکی رتبه ۶۴ را به دست آورده است (سال ۲۰۱۸). به‌این‌ترتیب جایگاه کشورمان حتی از کشورهایی روآندا و قطر و بحرین هم پایین‌تر است. این رتبه ضعیف را نمی‌توان صرفاً نتیجه عملکرد نه‌چندان رضایت‌بخش گمرکات دانست چون شاخص عملکرد لجستیک، برآیندی از چند متغیر دیگر هم هست: زیرساخت‌ها (وضعیت زیرساخت‌های مرتبط با تجارت و حمل‌ونقل کالا؛ مثل بنادر، راه‌ها، سیستم ریلی و فناوری اطلاعات)، وضعیت خدمات‌دهی بنادر، سیستم کشتیرانی (رساندن کالاها به مقصد، طبق برنامه زمانی). علاوه بر این باید به این نکته هم توجه داشت که مواردی مثل تغیر سریع قوانین و دستورالعمل‌ها که از کنترل خود گمرکات، خارج است به‌سرعت روی امتیاز نظام گمرکی ما تاثیر می‌گذارد (یکی از معیارهای مهم این شاخص ثبات رویه‌های گمرکی است).

به‌هرحال روز ملی صادرات و نشست‌های تخصصی و کارشناسی که با حضور مسئولان و فعالان اقتصادی برگزار می‌شود فرصت ارزشمندی است که ساختار گمرکی کشور و معایب و مزایای آن را موردبررسی دقیق قرار داد. فراموش نکنیم که بدون داشتن نظام گمرکی موثر و کارآمد نمی‌توان در راستای تحقق چشم‌اندازهای صادراتی کشور و برنامه‌هایی که در این راستا تعریف شده است گام برداشت.