تغـییر اقلـیم، جهان را زیر و رو می‌کند

برخی افراد فکر می‌کنند که معضلات محیط‌زیستی، ابعاد پیامدی گسترده‌ای ندارد و تنها در مقیاس‌های مسئولیت اجتماعی می‌گنجد، در حالی که چالش‌های جغرافیایی، به‌طورمستقیم بر بخش‌های مختلفی از زندگی بشری تاثیرگذار است و حتی جنبش‌ها و اعتراضات سنگین سیاسی در راستای مشکلات پیش‌آمده زیست‌محیطی طی دهه‌های اخیر شکل‌ گرفته‌اند. بحران مهاجرت‌های منطقه‌ای، چالش‌های اجتماعی پدیدآمده به‌دلیل افزایش میزان مخاطرات طبیعی و آلودگی‌ گسترده هوا در بسیاری از کشورهای جهان و در پی آن، آسیب دیدن فعالیت‌های کشاورزی و زیان‌های بهداشتی برای مردم، ضربه‌های اقتصادی ناشی از رخدادهای مخاطرات مختلف طبیعی و سایر موارد این‌چنینی به‌طورمستقیم بر زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم در گوشه‌وکنار جهان اثر دارد، از این‌رو نمی‌توان آن را جزو مسائل فرعی در جهان امروز تلقی کرد. صمت در این گزارش، ضمن توجه به مهم‌ترین و خسارت‌بارترین مخاطرات طبیعی، به دلایل تغییرات اقلیمی و پیامدهای آن در سراسر جهان پرداخته است که در ادامه می‌خوانید.

تشدید خطرات آب و هوایی

در ابتدا باید گفت گرمایش جهانی با تغییرات اقلیمی و آب‌وهوایی متفاوت و گرمایش جهانی تنها یکی از جنبه‌ها و پیامدهای تغییرات آب و هوایی است. گرمایش جهانی به افزایش دمای کره زمین به‌دلیل افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای در جو و تغییر آب و هوا یا همان تغییر اقلیمی، به تغییرات فزاینده در معیارهای آب و هوا در یک دوره زمانی طولانی از جمله بارش و دما اشاره دارد.

مخاطرات اقلیمی رویدادهای طبیعی در چرخه‌های آب و هوایی هستند. کره زمین همیشه با توفان، خشکسالی و آتش‌سوزی، سیل و بادهای شدید مواجه بوده، اما در سال‌های اخیر شدت و میزان این مخاطرات بیشتر شده است. تنها در سال گذشته، شاهد یک‌سری بلایای اقلیمی ویرانگر در نقاط مختلف جهان از جمله توفان آیدای، موج‌های گرما مرگبار در هند، پاکستان و اروپا و سیل در جنوب‌شرق آسیا بودیم. از موزامبیک تا بنگلادش، میلیون‌ها نفر در حال‌ حاضر خانه‌ها، معیشت و عزیزان خود را در نتیجه رویدادهای شدید آب و هوایی خطرناک‌تر و مکرر از دست داده‌اند. به‌بیان ساده، تغییرات آب و هوایی جهانی، خطرات آب و هوایی را طی دهه‌های اخیر تشدید کرده است. افزایش دمای هوا و آب منجر به بالا آمدن سطح دریاها، توفان‌های فوق‌العاده و سرعت باد بیشتر، خشکسالی‌های شدیدتر و طولانی‌تر، بارش شدیدتر و سیل می‌شوند. اگر نگاهی به فاجعه‌های زیست‌محیطی رخ‌داده در ۳۰ سال گذشته بیندازیم، می‌بینیم تعداد بلایای آب‌وهوایی در این مدت ۳ برابر شده است. براساس داده‌های oxfam.org، سالانه بیش از ۲۰ میلیون نفر در جهان به‌‎دلیل تغییرات آب و هوایی مجبور به ترک خانه‌های خود و مهاجرت اقلیمی می‌شوند. خشکسالی در سراسر جهان طی 10 گدشته طولانی‌تر و شدیدتر شده است؛ توفان‌های استوایی به‌دلیل گرم شدن دمای آب اقیانوس‌ها شدیدتر شده و با افزایش دما، برف کمتری در رشته کوه‌ها و مناطق قطبی وجود دارد. به‌طورکلی، یخچال‌های طبیعی با سرعت بیشتری در حال ذوب شدن هستند و نمی‌توان به این مسئله نگاه سطحی داشت. برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد تخمین می‌زند که انطباق کشورها با تغییرات آب و هوایی و مقابله با خسارت‌ها، ۱۴۰ تا ۳۰۰ میلیارد دلار در سال برای کشورهای در حال توسعه تا سال ۲۰۳۰ هزینه برای دولت‌ها در پی خواهد داشت؛ مبلغی که به نظر می‌رسد تمامی کشورها خواهان یا قادر به پرداخت آن نباشند.

ارتباط تغییرات آب‌وهوایی و کاربری زمین

یکی از وقایعی که به‌عنوان مهم‌ترین عوامل تغییرات اقلیمی محسوب می‌شود، تغییر کاربری زمین است که امروزه در سطحی وسیع و گسترده شاهد آن هستیم. پیوند بین کاربری زمین و تغییرات اقلیمی پیچیده است؛ نخست آنکه پوشش زمین و نحوه استفاده از آن، بر غلظت انتشار جهانی گازهای گلخانه‌ای تاثیر می‌گذارد. افزایش میزان ساخت‌وسازهای مسکونی و صنعتی در زمین‌هایی که ذات آنها برای کشت و کشاورزی است، بر شرایط جغرافیایی و آب‌وهوایی زمین به‌طورمستقیم تاثیر منفی می‌گذارد. بیشتر این تغییرات کاربری به‌دلیل افزایش منافع مالی و حرکت پرشتاب کشورها به‌سمت صنعتی شدن، رخ داده است. به‌گزارش U.S. Geological Survey، از سویی دیگر، در حالی که تغییر کاربری زمین یک محرک مهم برای تغییر اقلیم است، تغییر اقلیم نیز می‌تواند خود منجر به تغییر در کاربری و پوشش زمین شود. به‌عنوان مثال، افزایش خشکسالی و کاهش بارش، کشاورزانی را  که محصولات آب‌بر تولید می‌کنند، به‌سمت کشت تولیدات دیم یا کم‌آب‌بر سوق می‌دهد. همین مسئله باعث تغییر کاربری زمین برای کشاورزی است و در نهایت، حتی فرهنگ مصرف مردم نیز در این راستا دچار تحول خواهد شد.

خشکسالی، فرزند بحران‌های اقلیمی

گرمایش زمین، یکی از پیامدهای جدی تغییرات اقلیمی است. افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای و حفظ و تشدید دما در جو کره زمین، در نهایت به خشکسالی دامن زد. با افزایش دمای جهانی، خشکسالی‌های شدیدتر رخ داده و امروزه تمامی کشورها درگیر این معضل هستند. براساس آمار یونیسف، در سراسر جهان از هر 10 نفر، یک نفر به منبع آب تمیز نزدیک در خانه خود دسترسی ندارد؛ این اقدام سلامت عمومی را تهدید می‌کند و جوامع را به‌سمت فقر و مشکلات اجتماعی سوق می‌دهد. جمعیت جهان بر مدار افزایش است و پیش‌‌بینی می‌شود این رشد تا نیمه دوم قرن حاضر ادامه‌دار باشد. با افزایش جمعیت در کنار تشدید بحران منابع آبی، رقابت برای منابع آب بدتر شده و شاهد بروز چالش‌های جدی در این باره خواهیم بود. تنها کشورهایی که بر کمربند گرمسیری قرار و آب‌وهوای خشک دارند، بلکه کشورهای قاره سبز (اروپا) و سایر کشورهایی که به‌عنوان کشورهای پربارش شناخته می‌شوند نیز، در حال ‌حاضر با بحران آب و خشکسالی‌های پیوسته مواجهند. طی دهه‌های اخیر، گرم شدن زمین، تغییرات در روند بارندگی و افزایش سطح آب دریاها بر عرضه و کیفیت آب تاثیر گذاشته و پیش‌بینی می‌شود، بحران‌های این‌چنینی ادامه‌دار باشد. نه‌تنها خشکسالی، بلکه رویدادهای شدیدتر آب و هوایی، از جمله سیل نیز در آینده پیش‌بینی می‌شود. علاوه بر آن، ورود مواد شیمیایی و آلاینده‌هایی مانند کودهای کشاورزی و سموم شیمیایی کارخانه‌های و صنایع نیز به آبراه‌ها، رودها و دریاها، از معضل بزرگ دیگری است که نه‌تنها وضعیت تغییرات اقلیمی را وخیم‌تر می‌کند، بلکه بر کمبود منابع آبی سالم نیز دامن می‌زند.

مقابله با گرمایش زمین با «تنظیم مرز کربن»

به‌طورمیانگین، کشورهای اروپایی از نظر مشکلاتی مانند آلودگی هوا و کمبود منابع آبی، در شرایط بهتری نسبت به سایر کشورهای جهان قرار دارند، اما این منطقه همچنان با معضلات جدی زیست‌محیطی درگیر است. به‌گزارش کمیسیون اروپا، خشکسالی بدون شک یکی از مهم‌ترین مسائل زیست‌محیطی در اروپا است.  آتش‌سوزی‌ جنگل‌ها، افزایش سطح آب دریا، از دست دادن تنوع زیستی، آلودگی محیط‌زیست ناشی از تولید و دورریز لوازم پلاستیکی از چالش‌های فعلی اروپا محسوب می‌شود. کارشناسان معتقدند، سوزاندن سوخت‌های فسیلی، قطع جنگل‌ها و پرورش صنعتی دام و تمامی فعالیت‌هایی که در جوامع صنعتی انجام می‌شود، به‌طورفزاینده‌ای بر آب و هوا و دمای زمین تاثیر می‌گذارد. در این راستا، کشورهای عضو اتحادیه اروپا قوانینی را برای تولید و فعالیت‌های صنایع خود وضع کرده‌اند تا بتوانند تاحدی این شرایط بحرانی را کنترل کنند. قوانینی مانند مالیات بر کربن، از این دست سازکارهای کنترل تغییرات اقلیمی به‌شمار می‌رود. در آخرین ماه میلادی سال ۲۰۲۲، مقامات اتحادیه اروپا طرحی برای اعمال مالیات بر واردات براساس گازهای گلخانه‌ای منتشرشده در تولید آنها خبر دادند.

این مکانیسم «تنظیم مرز کربن» نامیده شده و نخستین مالیات در جهان بر محتوای کربن کالاهای وارداتی خواهد بود. به‌گزارش marketplace.org، این اقدام به‌تبع پیامدهایی جدی را برای تجارت بین‌الملل خواهد داشت، به‌ویژه برای تجارت کشورهایی مانند ایالات‌متحده که نرخ مشخصی برای انتشار کربن خود نداشته و قصد ندارند به آن توجه کنند. مکانیسم تنظیم مرز کربن، براساس پرداخت تعرفه‌ای عمل کرده و افراد برای خرید و واردات کالاهایی که بیشترین ردپای کربن را دارند، باید تعرفه بالاتری بپردازند.

اهمیت اصلاح سبک زندگی

مهم‌‌ترین پرسشی که در موضوع تغییرات اقلیمی شکل‌ گرفته، وظایف افراد به‌عنوان شکل‌دهندگان اصلی جوامع در برابر زمین است. اگر بخواهیم در سطح کلان به این موضوع نگاه کنیم، شاید بتوان گفت مسئول اصلی فجایع زیست‌محیطی رخ داده، سردمداران اقتصادی و سیاسی هستند، اما اگر بخشی از بار تغییرات اقلیمی را بر دوش مردم بدانیم، تغییر رویکرد و سبک زندگی مردم در سراسر جهان می‌تواند تاثیری مهم در این امر داشته باشد. براساس مقاله منتشرشده در وب‌سایت دانشگاه northwestern، راهکارهایی مانند توجه به بازیافت و استفاده مجدد از وسایل، کاهش خرید لوازم صنعتی و تمایل به خرید از صنایع بزرگ آلاینده، توجه بیشتر به وسایل حمل‌ونقل عمومی برای ترددهای روزانه، کاشت نهال درخت در مناطق مناسب، کاهش استفاده از آب داغ، تعویض لامپ‌ها و چراغ‌های روشنایی که گرمایش تولید می‌کنند، خرید محصولات و کالاهای تولید دست یا محلی و در نهایت، کمرنگ‌ کردن فرهنگ مصرف‌گرایی مهم‌ترین مسائلی است که می‌تواند به‌طورمستقیم بر بهبود وضعیت اقلیمی زمین تاثیر بگذارد. به‌طورکلی کنار زدن منافع شخصی و توجه به منافع عمومی در کنار پذیرفتن شرایط بحرانی زمین، مهم‌ترین راهکاری است که باید اقشار مختلف جامعه، به‌سمت آن حرکت کنند. فرصت زیادی تا نابودی کامل زمین باقی نمانده و ابربحران خشکسالی و کمبود آب، بارزترین زنگ خطر تغییرات اقلیمی در تمام جهان است.

سخن پایانی

بلایای شدید آب و هوایی حاصل تغییرات اقلیمی، بر تمامی کشورها اعم از ثروتمند و فقیر تاثیر می‌گذارد. فارغ از هر نوع رویکرد سیاسی که افراد داشته باشند، همگی در معرض آسیب‌های زیست‌محیطی ناشی از تغییرات اقلیمی هستیم، اما میزان آسیب اقشار و کشورها از این مخاطرات به یک اندازه نیست و این یک بی‌عدالتی جهانی است که باید به آن اذعان کنیم. افراد فقیر، باوجود اینکه کمترین مسئولیت و نقش در ایجاد این بحران را دارند، بیشترین آسیب را از تغییرات اقلیمی وارد تحمل می‌کنند. در گزارش نیز گفته شد که تغییرات آب و هوایی مردم را مجبور به ترک خانه یا حتی وطن می‌کنند و بخش زیادی از مهاجران این‌چنینی را مردم فقیر تشکیل می‌دهند. افزایش گرسنگی و از بین رفتن منابع غذایی افراد در مناطق محروم زمین ( از نظر اقتصادی)، از تاریک‌ترین پیامدهای تغییر اقلیمی است. به‌گزارش آکسفام، مردم کشورهای فقیرتر حداقل ۴برابر بیشتر از مردم کشورهای ثروتمند به‌دلیل آب و هوای شدید آواره می‌شوند. شاید آسیب‌دیدگی کم اقشار ثروتمند از مخاطرات طبیعی و تغییرات اقلیمی، هنوز جهان را برپایه توسعه صنعتی و بی‌توجهی به از بین‌رفتن زمین نگه داشته است. اگر فرزندان جامعه ثروتمند نیز در همان هوایی که کودکان فقیر نفس می‌کشند، نفس می‌کشیدند، یا از همان آبی که آنها می‌نوشند، استفاده می‌کردند، شاید تحولات جدی‌تری در عرصه‌های جهانی رخ می‌داد. کیفیت زندگی افراد در جهان حتی در مقابله با خطرات و بلایای طبیعی نیز طبقه‌ای است و نمی‌توان آن را انکار کرد. شاید کمترین نقش مردم به‌عنوان انسان‌های آگاه، تلاش برای افزایش و آگاهی عمومی و پاسخگو کردن سران کشورها برای تغییرات اقلیمی است که همه باید به آن توجه کنند.