بهبود جایگاه ایران در میانه دهه پربحران ۹۰

نوآوری به‌معنای خلق و تجاری‌سازی دانش جدید است. نوآوری موتور اصلی رشد و توسعه اقتصادی و موردتوجه همه کشورهای جهان است. در این گزارش، روند توسعه نوآوری و جایگاه ایران در جهان براساس پایگاه داده سازمان جهانی مالکیت فکری و گزارش شاخص جهانی نوآوری ۱۴۰۱ تحلیل شده، سپس مدل پویایی‌شناسی که به تبیین رابطه علی ـ معلولی متغیرهای متاثر و موثر بر هر نظام و بازخوردهای پیچیده سیستم‌ها می‌پردازد، توسعه داده می‌شود. با شناسایی این پیچیدگی‌ها، درک اجزای سیستم تسهیل و به اثربخشی و کارآیی اقدام‌های سیاستی و اجرایی افزوده می‌شود. مسئله محوری این گزارش آن است که چرا امتیاز ایران در خروجی نوآوری پایین است (۲۹/۲ از ۱۰۰) و چرا امتیاز ایران در خروجی نوآوری و معیار نسبت بازدهی نوآوری طی سال‌های ۱۳۹۷ الی ۱۴۰۱ بهبود نیافته و مقداری کاهش نیز داشته است. در نقطه مرکزی مدل پویایی‌شناسی، متغیر نوآوری (تجاری‌سازی دانش) قرار دارد که به‌تدریج با افزودن متغیرهای تاثیرگذار یا تاثیرپذیر از نوآوری، مدل تکمیل می‌شود.

شاخص جهانی نوآوری

نوآوری به‌معنای خلق و تجاری‌سازی دانش جدید و معرفی و کاربرد روش‌های بهبودیافته انجام کارها است. نوآوری دلیل نهایی بهبود عملکرد شرکت‌ها است و به‌طورمثال از راه کاهش هزینه‌ها یا افزایش تقاضا، یک محصول یا فرآیند جدید می‌تواند منبع مزیت بازار برای مبتکر آن باشد. درباره نوآوری‌ها در فرآیند جدید می‌تواند منبع مزیت بازار برای مبتکر آن باشد. در زمینه نوآوری‌ها در فرآیند، افزایش بهره‌وری شرکت نسبت به رقبای خود سبب کسب مزیت در هزینه می‌شود و امکان سود بیشتر در نرخ رایج بازار یا بسته به کشش تقاضا، استفاده ترکیبی از نرخ پایین‌تر و سود بالاتر را فراهم می‌کند که سبب ترکیبی از سهم بازار و سود بیشتر نسبت به رقبا می‌شود. درباره نوآوری محصول، شرکت می‌تواند با معرفی یک محصول جدید، مزیت رقابتی به‌دست آورد که به ‌آن اجازه می‌دهد تقاضا و ارزش را افزایش دهد. حفظ حقوق مالکیت فکری یک عامل مهم در نوآوری است.

در شاخص جهانی نوآوری، اهمیت نه‌تنها نیروهای محرک نوآوری، فرآیندها و خروجی‌ها، بلکه همچنین نقش پیوندها و انتشار و دیدگاه نوآوری به‌عنوان یک سیستم را برحسته می‌کند.

صعود از جایگاه ۱۲۰ به ۵۳

براساس شاخص جهانی نوآوری ۱۴۰۱، ایران با امتیاز ۳۲.۹ در جایگاه ۵۳ جهان قرار دارد که از میانگین ساده زیرشاخص ورودی نوآوری و زیرشاخص خروجی نوآوری به‌دست می‌آید.  به‌گزارش صمت، به‌طورکلی، رتبه ایران در شاخص جهانی نوآوری مناسب است و در سال‌های ۹۳ تا ۱۴۰۱ رتبه ایران در این شاخص صعودی و در حال ارتقا بوده است، به‌طوری که رتبه ۱۲۰ سال ۹۳ به رتبه ۵۳ در سال گذشته کاهش یافت. به‌شکل هماهنگ امتیاز ایران در شاخص جهانی نوآوری در سال‌های ۹۳ تا ۱۴۰۱ تا حدی صعودی بوده و از ۲۶.۱ در ۹۳ به ۳۲.۹ در ۱۴۰۱ افزایش یافته است.روند رتبه و امتیاز ایران در زیرشاخص ورودی نوآوری در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که رتبه ایران در این زیرشاخص هم به نسبت صعودی و در حال پیشرفته بوده، اما امتیاز در این زیرشاخص چندان افزایش نداشته و در اینها تنها ۳.۳ امتیاز افزایش را تجربه کرده و از ۳۳.۲ به ۳۶.۵ رسیده است. این امر ناشی از فشردگی تعدد کشورها در این محدوده از امتیاز زیرشاخص ورودی نوآوری است.

در زیرشاخص خروجی نوآوری امتیاز و رتبه ایران در میان کشورهای جهان، تنها تا سال ۹۷ صعودی بوده که این مهم موجب شده تا از امتیاز ۱۹ و رتبه ۱۰۰ در سال ۹۳ به امتیاز ۳۰.۲ و رتبه ۴۶ در سال ۹۷ برسد. با این وجود، از سال ۹۷ به این‌سو، امتیاز کشور در زیرشاخص خروجی نوآوری تقریبا ثابت بوده، همچنین رشد قابل‌توجه رتبه ایران در این زیرشاخص در سال ۹۳ تا ۹۷ دوام نیافته و تنها مقدار کمی در سال گذشته بهبود را مشاهده کرده است.همچنین، نسبت بازده نوآوری از تقسیم زیرشاخص خروجی نوآوری به زیرشاخص ورودی نوآوری حاصل می‌شود، نشان می‌دهد که یک کشور تا چه اندازه در تبدیل منابع ورودی نوآوری به محصولات خروجی نوآوری کارآیی داشته باشد. روند امتیاز ایران در نسبت بازدهی نوآوری در سال‌های ۹۳ تا ۱۴۰۱ حاکی از آن است که امتیاز ایران در نسبت بازدهی نوآوری میان سال‌های ۹۳ تا ۹۷ صعودی بوده، اما در سال ۹۷ تا ۱۴۰۱ امتیاز ایران در این نسبت روندی کاهنده داشته است.

رکن نهادی، بدترین عملکرد و سرمایه انسانی، بهترین عملکرد

رتبه ایران در رکن نهادها همواره رتبه‌ای نامناسب با امتیازی نازل بوده است. در سال ۱۴۰۱ رتبه ایران ۱۳۱ از میان ۱۳۲ کشور جهان در این رکن حاصل شد و تنها کشور جنگ‌زده یمن از ایران وضعیت بدتری داشته است. روند این متغیر نشان می‌دهد که تا سال ۹۶ رتبه ایران بهبودی ناچیز داشته و از امتیاز ۴۳ به ۴۸.۸ در سال ۹۸ رسیده است. سپس امتیاز رکن نهادها تا سال گذشته یک‌سره کاهشی بوده تا امتیاز ایران به ۳۱.۱ برسد.از سوی دیگر، رتبه و امتیاز ایران در رکن اصلی سرمایه انسانی و پژوهشی به‌مراتب بهتر از نهادها بوده است، هرچند به‌نظر می‌رسد به‌دلیل افزایش مهاجرت شکل‌گرفته در ایران، در سال‌های گذشته وضعیت شاخص این رکن هم نزولی شود. به‌طورکلی رتبه سرمایه انسانی و پژوهشی ایران به‌نسبت مناسب است و در سال ۱۴۰۱ رتبه ۵۴ از میان ۱۳۲ کشور را به‌دست آورده است.

روند این متغیر نشان می‌دهد که تا سال ۹۹ رتبه ایران به نسبت ثابت بوده، اما در سال گذشته رو به وخامت گذشته و در ۲ سال گذشته، ۸ رتبه سقوط کرده است. به این ترتیب، ایران در رکن سرمایه انسانی و پژوهش وضعیت نسبتا باثباتی داشته و حتی گفته می‌شود بخشی از کاهش رتبه ایران ناشی از عملکرد دیگر کشورها بوده است.

در بررسی شاخص رکن زیرساخت وضعیت ایران نامناسب ارزیابی می‌شود، به‌نحوی‌که در سال گذشته، ایران رتبه ۷۵ از میان ۱۳۲ کشور را به‌دست آورده است. روند این متغیر نشان می‌دهد که در سال‌های ۹۴ تا ۹۶ رتبه کشور در این رکن افت چشمگیری داشته، به‌نحوی‌که از رتبه ۶۸ در سال ۹۴ به رتبه ۹۹ در سال ۹۶ نزول داشته و پس از آن تا سال ۹۹ بهبودی نسبی را مشاهده کرده است.

امتیاز رکن زیرساخت ایران، اما نسبت به رتبه آن، با نوسان کمتری در سال‌های گذشته مواجه بوده که فشردگی رقابت کشورها در این دامنه از امتیازها را نشان می‌دهد؛ به‌طوری‌که تنها نیم نمره کاهش امتیاز ایران در این رکن منجر به افت ۸ پله‌ای رتبه کشور شده، همچنین با افزایش تنها ۰.۲ در امتیاز رکن زیرساخت در سال گذشته، رتبه ایران ۵ پله دیگر افت کرده که نشان می‌دهد عملکرد دیگر کشور در این حوزه نسبت به ایران بسیار بهتر بوده است.

به‌طورکلی، رتبه ایران در رکن پیچیدگی بازار تا سال ۹۹ بسیار نامناسب بود، اما در سال ۱۴۰۰ با ارتقای قابل‌توجه مواجه شد که این امر موجب جهشی بسیار بلند شد که ایران را از رتبه ۱۰۸ به ۱۱ رساند. اما دلیل این جهش عجیب چیست؟ تا سال ۱۴۰۰ امتیاز ایران در این رکن بسیار محدود بود، اما در سال ۱۴۰۱ افزایش مهمی داشت که بخش مهم آن ناشی از افزایش قابل‌توجه در امتیاز رکن فرعی سرمایه‌گذاری است، به‌طوری‌که در کن فعی سرمایه‌گذاری ایران به رتبه اول جهان در سال گذشته رسید. رکن پیچیدگی بازار شامل ۲رکن فرعی دیگر با عنوان رکن فرعی اعتبار و رکن فرعی تجارت، گوناگون‌سازی و مقیاس بازار می‌شود که این دو رکن در سال ۱۴۰۱ نسبت به پیش از آن، کاهش داشته است.

رکن فرعی سرمایه‌گذاری در بازار به تولید ناخالص داخلی، نسبت تعداد سرمایه‌گذاران پرریسک، نسبت تعداد دریافت‌کنندگان سرمایه‌گذاری پرخطر و نسبت ارزش دریافت سرمایه‌گذاری پرخطر به تولید ناخالص داخلی به‌دست می‌آیند که تنها آمار مربوط به سنجه نسبت سرمایه‌گذاری در بازار به تولید ناخالص داخلی برای ایران موجود است و رکن فرعی سرمایه‌گذاری براساس این سنجه برای ایران محاسبه شده است. این سنجه نیز خود از محاسبه ارزش بازار نرخ سهام ضربدر تعداد سهام موجود برای شرکت‌های داخلی فهرست‌شده در بورس اوراق بهادار به‌دست می‌آید که البته صندوق‌های سرمایه‌گذاری، واحدهای سرمایه‌گذاری و شرکت‌هایی که تنها هدف تجاری آنها نگهداری سهام سایر شرکت‌های بورسی است، مستثنا هستند و داده‌ها میانگین ارزش‌های پایان سال برای ۳ سال گذشته است. بنابراین، باید نتیجه گرفت که بخش مهمی از جهش انفجاری در رکن پیچیدگی بازار ناشی از افزایش انفجاری در قیمت‌های سهم بوده که خود معلول شرایط ناپایدار در اقتصاد است.

به‌طورکلی، رتبه ایران در رکن پیچیدگی کسب‌وکار، بسیار نامناسب است و در سال گذشته هم، از میان ۱۳۲ کشور جهان به ۱۱۵ رسید. روند رتبه ایران در این رکن در سال‌های ۹۳ تا ۱۴۰۱ حاکی از آن است که رتبه کشور میان ۱۳۶ تا ۱۱۱ نوسان داشته است. همچنین، روند رتبه و امتیاز ایران در رکن خروجی دانش و فناوری هم نشان می‌دهد که با رسیدن به رتبه ۵۰ در سال ۱۴۰۱ نسبتا شرایط در این بخش مناسب‌تر است؛ هرچند باید توجه کرد که در سال ۹۳ ایران در جایگاه ۱۱۳ جهان قرار داشته که در سال ۹۷ به ۴۱ ارتقا یافته،اما از آن زمان به این‌سو، این رتبه نیز افت‌‎وخیزهایی داشته است.