فاجعه در نظام مالیاتی کشور

شاید بتوانیم یکی از مهمترین معضلات اقتصاد امروز کشور را، کسری بودجه بدانیم. اختلاف فاحش و چشم گیر میان درآمدها و هزینه‌های دولت، سبب سقوط اقتصاد کشور به دره انحطاط می‌شود. آنچه که در سال‌های گذشته شاهد بودیم، تکرار مداوم چرخه کسری بودجه، استقراض از بانک مرکزی، افزایش خلق پول و در نهایت تورم بوده است. کما اینکه از ابتدای سال جاری، افزایش حقوق کارمندان دولت نیز موجب سیر صعودی هزینه‌های دولت و بیشتر شدن فاصله میان درآمدها و هزینه‌ها شده است.

طبق اخرین گزارش صندوق بین المللی پول، شکاف مالیاتی در ایران حدود ۹۷ هزار ملیلیارد تومان تخمین زده می‌شود

در این میان و با وجود کاهش درآمدهای نفتی کشور، لزوم توجه به درآمدهای مالیاتی به عنوان یک منبع درآمدی پایدار، بیش از پیش خودنمایی می‌کند. چرا که می‌تواند به شکل اصولی از حجم کسری بودجه جاری بکاهد. اما نظام مالیاتی نیز دچار نقاط ضعف‌های بسیاری است.

فرار مالیاتی‌های گسترده، عدم شفافیت در پرونده‌های مالیاتی، تنوع نداشتن پایه‌های مالیاتی و از همه مهمتر، وجود شکاف مالیاتی از جمله مشکلاتی هستند که موجب می‌شوند نظام مالیاتی کارایی لازم را نداشته و نتواند به خوبی هزینه‌های دولت را پوشش دهد. به نظر می‌رسد در شرایط کنونی، با توجه به مشکلات مطرح شده در اقتصاد، مهمترین عملکرد نظام مالیاتی، بحث درآمدزایی و تأمین درآمدهای پایدار برای کشور است.

شاخصی فراتر از فرار مالیاتی

برای سنجش عملکرد واقعی نظام مالیاتی کشور و به تبع تصمیم گیری برای ایجاد اصلاحات در آن، معیارهای مختلف و متفاوتی وجود دارد. یکی از شاخص‌هایی که معمولاً برای این امر رواج دارد، فرار مالیاتی است. بدین صورت که ابتدا بررسی می‌شود چه میزان فرار مالیاتی رخ داده، بر اساس آن اوضاع نظام مالیاتی تخمین و در نهایت سیاست گذاری‌های مناسب برای آن تدوین می‌شود. شاخص فرار مالیاتی در این موضوع بحث بسیار مهمی به حساب می‌آید اما یک مبحث فراتر از آن نیز داریم که آن شکاف مالیاتی است.

با وجود کاهش درآمدهای نفتی کشور، لزوم توجه به درآمدهای مالیاتی به عنوان یک منبع درآمدی پایدار، بیش از پیش خودنمایی می‌کند

اگر با توجه به همین قوانین و ساختار فعلی، یک ظرفیت بالقوه ای را برای نظام مالیاتی در نظر بگیریم، اینکه چه میزان از این ظرفیت را وصول مالیات کرده ایم، ما به التفاوت میزان مالیات وصولی تا ظرفیت بالقوه را با عنوان شکاف مالیاتی یاد می‌کنیم. به عبارت دیگر، شکاف مالیاتی به معنای درآمد مالیاتی از دست رفته است که طبق قوانین باید کسب می‌شد. مجموع مباحث فرار مالیاتی، اجتناب مالیاتی، بدهی‌های مالیاتی و در کل هر نوع درآمد مالیاتی که باید کسب میشده ولی این اتفاق رخ نداده، در شاخص شکاف مالیاتی قرار می‌گیرد.

این شاخصی است که اخیراً در کشورهای پیشرو در نظام‌های مالیاتی مورد توجه قرار گرفته و کشورهایی مانند بریتانیا هرساله ان را برآورد و اقداماتی در این خصوص انجام می‌دهند. در این باره علی ملک زاده کارشناس مالیات اندیشکده اقتصاد مقاومتی در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: طبیعتاً برآورد و بررسی شکاف مالیاتی در ایران، کار آسانی نیست. چرا که برای این امر باید اقتصاد غیر رسمی نیز برآورد شود که یه بخشی از فرار مالیاتی ناشی از همین بخش است.

درآمد مالیاتی از دست رفته در کشور چه میزان است؟

وی ادامه داد: طبق اخرین گزارش صندوق بین المللی پول، شکاف مالیاتی در ایران حدود ۹۷ هزار میلیارد تومان تخمین زده می‌شود. برای مقایسه میزان شکاف مالیاتی در کشورهای مختلف یک معیار مشخص وجود دارد. به این شکل که شکاف مالیاتی هر کشور به میزان GDP تقسیم شده و میزان به دست آمده برای کشورهای مختلف مقایسه می‌شود. البته این شاخص مشکلاتی اعم از دقیق نبودن GDP را دارد. گزارشی که سازمان مالیاتی کشور از شکاف مالیاتی برآورد کرده بر پایه همین شاخص بوده است.

ملک زاده افزود: طبق این گزارش، شاخص میانگین شکاف مالیاتی در کشور ما در حال کاهش بوده و به ۴ درصد رسیده است. با توجه به میانگین باقی کشورها که بین ۳ تا ۴ درصد واتحادیه اروپا ۷ درصد است، این گزارش نشان می‌دهد وضعیت ما شکاف مالیاتی آنچنان هم بد نیست. اما بحث بر سر دقیق بودن گزارش زیاد است و به عقیده بسیاری از کارشناسان، می‌توان از شاخص دقیق‌تری نیز استفاده کرد.

مهمترین عملکرد نظام مالیاتی، بحث درآمدزایی و تأمین درآمدهای پایدار برای کشور است

ملک زاده در پایان بیان کرد: آن شاخص دقیق‌تر بدین صورت است که شکاف مالیاتی را بر ظرفیت بالقوه نظام مالیاتی تقسیم می‌شود. در این صورت، وضعیت شکاف مالیاتی برای ما بهتر نمایان می‌شود. با این شاخص، شکاف طبقاتی در کشور ما حدود ۴۰ درصد تخمین زده می‌شود، در حالی که میانگین کشورهای پیشرو حدود ۱۵ درصد است. اینجاست که تفاوت فاحش در عملکرد نظام مالیاتی خودنمایی می‌کند.

به عقیده صاحب نظران حوزه مالیات، برای اینکه بتوانیم گام‌هایی مؤثر در جهت بهبود این نظام برداریم، باید در ابتدا به سمت اقداماتی همچون هوشمند سازی نظام مالیاتی و تقویت اطلاعات مالیاتی حرکت کنیم. البته روند بررسی پرونده‌های مالیاتی و سلامت کامل در این روند نیز بسیار حائز اهمیت است. سازمان همکاری توسعه اقتصادی OECD، هر چند سال یک بار، برنامه‌ای به نام مدیریت تمکین مودیان ارائه می‌دهد که بر اساس دستورالعمل‌های موجود در این گزارش، می‌توان تا حدودی شکاف مالیاتی را کاهش داد. در گزارش‌های بعدی به بررسی این گزارش خواهیم پرداخت.