میانجی گری قطری ها در دولت مسعود پزشکیان | ماجرا از چه قرار است؟

روابط ایران و قطر همواره در طول تاریخ دوستانه بود و فراز و نشیب زیادی را  تجربه کرده اند. در این گزارش نگاهی به روابط دوجانبه؛ تاریخچه میانجی گری ها و همکاری های منطقه ای دوجانبه خواهیم داشت. ایران و قطر از دیرباز روابط دیپلماتیک پر سطح سفارت خانه دارند. وجود سفارت در یک کشور دیگر نشان‌دهنده روابط دیپلماتیک نسبتاً خوب بین دو کشور است و ایران و قطر در طول تاریخ از این نوع روابط بهره‌مند بوده‌اند. این روابط پس از حمله به سفارت عربستان سعودی در تهران و بسته شدن سفارت عربستان در ایران دستخوش تغییرات شد، قطر به منظور حمایت از عربستان، روابط خود با ایران را به حداقل رساند.

پس از آنکه کشور های عربی هر کدام به بهانه های مختلف روابط خود را با قطر کاهش دادند یا به طور کامل روابط خود را با قطر قطع کردند، این کشور در سیاست های خود تغییر ایجاد کرد  و روابط خود را با جمهوری اسلامی ایران  تقویت کرد. پس از تقویت روابط سیاسی  دوجانبه؛ ایران مرز های خود  را به روی  شرکت های هواپیمایی قطری باز کرد و به صادرات غلات  و مواد غذایی  به دوحه پرداخت.

دوحه و تهران از زمان آغاز بحران خلیج‌ فارس روابط دوجانبه خود را توسعه دادند و همبستگی تهران با دوحه بیشتر شد. فراتر از لفاظی‌های طرف‌های مناقشه، ایران محموله‌های غذایی را برای کمک به دوحه در جلوگیری از بحران امنیت غذایی فراهم کرد و با کمک کشور ترکیه، قطر  از بحران مواد غذایی نجات پیدا کرد.

ایران و قطر از دیر باز از نظر دینی و همجواری، روابط بسیار دوستانه‌ای داشته‌اند. روابط بازرگانی بین ایران و قطر و مسافرت‌های مردم دو کشور همیشه برقرار بوده‌است. به همین دلیل ایران همیشه تلاش داشته‌است که روابط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی خود را با قطر و بلعکس قطر روابط خود را در این زمینه‌ها با ایران گسترش دهد. روابط ایران و قطر از زمان استقلال قطر در سال ۱۹۷۱ دوستانه و بر پایه احترام برابر بوده‌ است. ایران که خواهان تفاهم و گسترش روابط دوستانه با همه کشورها بود، از نخستین کشورهایی بود که استقلال قطر را به رسمیت شناخت و ورود این سرزمین کهن را به جامعهٔ بین‌المللی تبریک گفت.

پس از انقلاب اسلامی هم روابط  ایران و قطر همواره خوب بوده و امیر قطر و همسرش به دیدار محمد خاتمی رئیس جمهور سابق آمدند.

در دوره های بعد هم امیر پیشین قطر ضمن سفر به ایران با آیت الله خامنه ای دیدار داشتند. قطر نیز از احمدی‌نژاد برای شرکت در اجلاس سران شورای همکاری خلیج فارس دعوت کرد.  بین ایران و قطر روابط اقتصادی دوجانبه هم وجود دارد.

انگیزه‌های ایران و قطر به مقدار زیادی تحت تأثیر روابط اقتصادی با ایران است. قطر ۱۳ درصد ذخیره ثابت شده گاز را دارد و هر روز ۶۵۰ میلیون متر مکعب گاز از قسمت خود تولید می‌کند در حالیکه ایران ۵۷۵۰ میلیون متر مکعب گاز تولید می‌کند. دو کشور در زمینه کشتیرانی نیز روابط خوبی دارند.

 در زمان محمد رضا شاه پهلوی روابط دوجانبه تهران و دوحه خوب بوده و حتی یک توافقنامه بین دو کشور منعقد شده است.

در زمان جنگ ایران و عراق، قطر کمک‌های اقتصادی زیادی به صورت وام یا کمک بلاعوض به صدام حسین کرد. یک سال پس از پایان جنگ، ادعای ایران مبنی بر اینکه یک سوم مخازن میدان گازی شمال قطر در آب‌های ایران واقع شده‌است، با توافق‌نامه‌ای به مضمون بهره‌برداری مشترک طرفین از مخازن خاتمه یافت.

در سال ۱۹۹۱ پس از پایان جنگ خلیج فارس، حمد بن خلیفه آل ثانی از مشارکت ایران در تأمین امنیت خلیج فارس استقبال کرد. هر چند که به دلیل مخالفت دیگر کشورهای عربی خلیج فارس این امر هیچ‌گاه محقق نشد. به هر صورت قطر همکاری‌های امنیتی خود با ایران را در چهارچوب روابط دو جانبه ادامه داد. اضافه بر این، در سال ۱۹۹۲ طرح‌هایی تهیه شد که از رودخانه کارون در ایران برای قطر آب پمپاژ شود اما به دلیل مقاومت‌های محلی در ایران این طرح‌ها نیز به کناری گذاشته شد.

در فوریه سال ۲۰۱۰ میلادی و در نشست میان هیلاری کلینتون، وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا، و نخست‌وزیر قطر، حمد بن جاسم بن جبر آل ثانی، در دوحه، حمد بن جاسم بن جبر آل ثانی اعلام کرد که اگر ایران تلاش‌های رسیدن به سلاح هسته‌ای را ادامه دهد، این یک رقابت ناسالم در منطقه خواهد بود. او همچنین برقراری مذاکرات مستقیم میان آمریکا و ایران را خواستار شد.

در ماه مه ۲۰۱۰، امیر قطر شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی و بشار اسد رئیس‌جمهور سوریه حمایت خود از تلاش‌هایی به رهبری ترکیه برای حل دیپلماتیک موضوع اتمی ایران اعلام کردند. مقامات ترک پیشنهاد کردند که گفتگوهای مستقیمی بین سعید جلیلی مذاکره‌کننده اتمی ایران و رئیس دیپلماسی اروپا کاترین اشتون ایجاد شود.

همکاری های دو جانبه منطقه ای

این دو کشور  روابط منطقه ای خوبی نیز با یکدیگر دارند زیرا هر دو عضو اوپک هستند و به همراه روسیه بیش از ۵۰ درصد نفت و گاز جهان را کنترل می کنند.

پس از حمایت و کمک ایران در دوران تحریم های قطر؛ این کشور به پاس کمک هایی که از طرف دولت ایران به آنها شده بود محموله های میلیون تنی واکسن کرونا را به ایران فرستاد و با این کار ضمن تشکر از زحمات دولت و ملت ایران در دروان کرونا، روابط سیاسی و دوجانبه خود با ایران را تعمیق بخشید.

 روابط تجاری ایران و قطر

آمارهای رسمی نشان می دهند که روابط تجاری ایران وقطر رشد چشمگیری داشته و در چشم انداز های پیش رو پیشرفت های بیشتری را شاهد هستیم.

بر اساس آمارهای منتشر شده از سوی گمرک جمهوری اسلامی ایران، تجارت بین ایران و قطر در سال گذشته رشد قابل توجهی نسبت به سال ۱۴۰۰ پیدا کرده و با افزایش ۴۶ درصدی از نظر دلاری، رشد ۷۷ درصدی از نظر ریالی مواجه شده اما از نظر وزنی کاهش ۱۴ درصدی را تجربه کرده است.

این رشد در مبادلات تجاری ایران و قطر ناشی از افزایش واردات کالا از این کشور حاشیه خلیج فارس به کشورمان بوده است چرا که صادرات ایران در سال گذشته به قطر از نظر وزنی و ارزش دلاری با کاهش نسبی مواجه شده اما این واردکنندگان ایرانی و تاجران قطری بوده‌اند که آمار واردات ایران از قطر را با افزایش ۸۱۶ درصدی رو به رو کرده‌اند.

نگاهی به تجارت دو کشور نشان می‌دهد ایران در سال گذشته با صادرات بیش از ۱۲۴ میلیون دلار محصولات مختلف به قطر، این شریک تجاری را با سه پله سقوط تا رتبه بیست و نهم تنزل داده است و نسبت به سال ۱۴۰۰ کاهش ۱۶ درصدی از نظر وزنی و افت هفت درصدی از نظر ارزش دلاری داشته است.

این در حالی است که واردات ایران از همین کشور در سال گذشته نسبت به سال ۱۴۰۰ با افزایش شدیدی مواجه بوده است.

آمارها نشان می‌دهد که ایران در سال ۱۴۰۰ تنها حدود ۹ میلیون دلار کالای مختلف از قطر وارد کرده بود و این کشور ۶۶مین کشور فروشنده به ایران لقب گرفته بود اما در سال جاری با واردات بیش از ۸۳ میلیون دلار به رتبه ۳۷ در میان شرکای تجاری ایران صعود کرد. نگاهی به آمارهای واردات قطر به ایران در سال گذشته، نشان از رشد ۹۰۹ درصدی از نظر وزنی، افزایش ۸۱۶ درصدی از نظر ارزش دلاری و رشد ۵۲۴۲ درصدی از حیث ارزش ریالی نسبت به سال ۱۴۰۰ دارد.

بدون شک، روابط میان ایالات متحده، ایران و قطر به همان اندازه که در طول زمان مشخص شده، پیچیده و چند بعدی است. در ژوئن ۲۰۱۷، کشورهای عربی دیگر به محاصره قطر پرداختند. هدف سعودی‌ها و امارات متحده عربی این بود که قبل از پایان محاصره، امتیازاتی از قطر کسب کنند و یکی از ۱۳خواسته آن‌ها این بود که دوحه روابط خود را با تهران کاهش دهد و همکاری‌های نظامی و اطلاعاتی خود را با ایران قطع کند. قطر این خواسته‌ها را رد کرد و روابطش با ایران تا اوایل ژانویه که محاصره به‌طور رسمی پایان یافت، تقویت شد. در طول سال‌های محاصره، ایران به منبع تأمین مواد غذایی و دیگر نیازهای قطر تبدیل شد و حریم هوایی و بنادر خود را به روی شرکت‌های قطری گشود. از منظر جهانی، ایران ممکن بود به‌عنوان ناجی قطر در زمان بحران به نظر برسد، اما دوحه همچنان سعی داشت در روابط خود با تهران احتیاط کند.

این احتیاط در روابط با ایران هیچ ارتباطی با تلاش برای کاهش نگرانی کشورهای عربی نداشت و بیشتر به تعادل بین نیازهای فوری و کوتاه‌مدت به کمک از ایران و نیازهای بلندمدت به مسئولیت‌پذیری ایالات متحده در قبال استقلال و امنیت قطر مربوط می‌شد.

به‌عنوان مثال، اگرچه محاصره قطر در سال‌های ۲۰۱۷تا ۲۰۲۰ به افزایش مبادلات تجاری ایران و قطر منجر شد، اما این کشور هنوز تمایلی به پذیرش بانک‌های ایرانی در بازار خود نداشت. تجار ایرانی از مشکلات در اخذ روادید شکایت داشتند. قطری‌ها به‌وضوح نمی‌خواستند به نقض تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران متهم شوند و کارزار «فشار حداکثری» رئیس‌جمهور دونالد ترامپ، فضای سیاست‌های قطر در قبال ایران را محدود کرده بود.

ایرانی‌ها شرایط و اولویت‌های قطر را پذیرفتند. موافقت دوحه با ارتقاء ۱.۸میلیارد دلاری پایگاه نظامی آمریکا در قطر و حمایت بعدی از اقدام آمریکا در سازمان ملل برای تمدید تحریم تسلیحاتی علیه ایران در اکتبر ۲۰۲۰، برای تهران ناخوشایند اما قابل پیش‌بینی بود. از دیدگاه ایران، این موارد نشان‌دهنده اولویت منافع ایالات متحده برای قطر بود.

احتمال میانجی گری قطر در روابط ایران و آمریکا

روز گذشته حمیدرضا دهقانی سفیر سابق ایران در قطر در مطلبی در شبکه اجتماعی ایکس  نوشت : « فردا پنجم شهریورماه شیخ محمد بن عبدالرحمن آل ثانی نخست‌وزیر و وزیر خارجه قطر، دیدار مهمی از تهران دارد. علاوه بر روابط دوجانبه، قطر در پرونده غزه و هسته ای،نقش ایفا می کند.

ریچارد گلدبرگ مشاور ارشد اندیشکده «بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها می‌گوید: «احتمال دارد نخست‌وزیر قطر پیام‌هایی از طرف دولت بایدن به ایران منتقل کند.»

او افزود: «قطر و ایران دیدگاه مشترکی در مورد حماس دارند. اگرچه جایگاه و موضع قطر نسبت به واشنگتن با ترور هنیه به میزان قابل توجهی تضعیف شده، اما این احتمال مطرح است که آل ثانی اکنون پیام هایی را از طرف دولت بایدن به ایران منتقل کند و در عین حال گام های بعدی را در قبال شریک استراتژیک خود در غزه با ایران طراحی نماید.»

اندیشکده «بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها» با اشاره به سفر شیخ محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، نخست وزیر قطر به تهران نوشت: «خبر سفر مذکور پس از آن منتشر شد که تیم های مذاکره کننده آمریکایی، اسرائیلی، مصری و قطری در ۱۵ اوت در دوحه برای دور دیگری از مذاکرات آتش بس و حل موضوع گروگان ها دور هم جمع شدند. حماس گروه مورد حمایت ایران اعلام کرد در این مذاکرات شرکت نمی کند ولی روند مذاکرات را از طریق هیات های قطری و مصری دریافت کرده است. دور جدید گفت وگوها در ۲۲ و ۲۳ اوت در قاهره برگزار شد.»

به نوشته اندیشکده «بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها»، قطر از حماس که از سال ۲۰۰۷ در غزه مستقر شد، حمایت کرده است. از آن زمان، دوحه کمک‌های سیاسی و مالی را به این گروه اسلام‌گرا ارائه می‌دهد به نحوی که گفته می‌شود حداقل ۱.۸ میلیارد دلار به دولت تحت مدیریت حماس در غزه تزریق کرده است. با اینکه قطر از حماس حمایت می‌کند و فقط اسرائیل را مسئول حمله ۷ اکتبر حماس می‌داند، با موافقت ایالات متحده خود را به عنوان میانجی بین حماس و اسرائیل قرار داده است.