فشار مصرف کشاورزی بر گلوی منابع آبی

روز جهانی آب نخستین‌بار در سال ۱۹۹۲ میلادی، در کنفرانس محیط‌زیست و توسعه سازمان ملل در شهر در کشور برزیل به‌طوررسمی مطرح شد. در این کنفرانس از کلیه کشورها خواسته شد تا در راستای اجرای بیانیه شماره ۲۱ سازمان ملل، این روز را به‌عنوان روز ترویج و آگاه‌سازی مردم در مورد آب اختصاص دهند.

ازاین‌رو با بررسی بحران کم‌آبی در کشور درمی‌یابیم که بیش از ۹۰ درصد ایران با خشکسالی مواجه است. شدت خشکسالی در برخی مناطق زیاد و در برخی مناطق خفیف است. بارش‌ها کم و سفره‌های آب زیرزمینی نیز وضعیت مناسبی ندارند. از جمله عوامل تاثیرگذار در بحران آب علاوه بر عوامل طبیعی، رشد روزافزون جمعیت جهان و افزایش مصرف آب، قطع بی‌رویه درختان جنگل‌ها و تغییر اکوسیستم طبیعت، رشد شهرسازی و افزایش صنایع آلوده‌کننده آب، شیوه‌های نامناسب و غیراصولی کشاورزی، احداث سدهای مخزنی و ایجاد دریاچه‌های مصنوعی را می‌توان نام برد که در نهایت، همه آنها نوعی تهدید برای جامعه بشری محسوب می‌شوند.آن‌طور که به‌تازگی مرکز پژوهش‌های مجلس گزارش داده، نرخ فرونشست در ایران 5 تا 7 برابر متوسط جهانی است. براساس آخرین داده‌های شرکت مدیریت منابع آب ایران نیز، میزان ریزش‌های جوی در کشور نسبت به ۵۴ سال گذشته، ۱۳ درصد و نسبت به اسفند سال آبی گذشته، 7 درصد کاهش داشته است. همه اینها را در کنار افزایش مصارف آب و البته افزایش دمای جهانی، تصویر کلان‌تری از بحرانی بودن وضعیت منابع آب در ایران می‌بینیم. صمت در این گزارش به‌‎مناسبت روز جهانی آب، مسئله بحران آب در کشور را از نگاه کارشناسان بررسی کرده است.

ضرورت انجام اقدامات سریع برای مدیریت منابع آب

برآورد سازمان ملل این است که برای غلبه کردن بر چالش آب و بهبود مدیریت آب در جهان باید اقدامات شتابان‌تر و با سرعت بیشتری انجام شود و اگر با وضع موجود پیش رویم، بحران آب تشدید خواهد شد. برای کشوری مانند ایران که شاید در بین تمام کشورهای جهان استثنایی‌ترین وضعیت را از نظر منابع آب دارد، ضرورت این تغییرات پرشتاب، بیش از سایر کشورها احساس می‌شود.

موضوع مدیریت منابع آب یک موضوع چندبخشی و میان‌رشته‌ای است. بخش‌های شرب، بهداشت، صنعت و کشاورزی در این موضوع درگیر هستند. علاوه بر این گروه‌های مختلفی از سطح حکومت تا مردم و هرکسی که با مسئله آب درگیر است، باید با یکدیگر همکاری کنند. بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و به‌ویژه حفر چاه‌های غیرمجاز نه‌تنها مشکل کم‌آبی کشور را تشدید کرده، بلکه عواقبی نظیر فرونشست دشت‌ها و آلودگی منابع آب‌های زیرزمینی را نیز به‌همراه داشته است. سالانه ۲ متر سطح آب‌های زیرزمینی ۶۰ دشت اصلی در مرکز ایران افت می‌کند.

با افزایش جمعیت به‌طورطبیعی میزان سرانه آب کاهش می‌یابد؛ در حالی ‌که منابع تجدیدشونده ما ثابت و ممکن است، در نهایت با انجام طرح‌های نمک‌زدایی آب دریا، یک تا 2 میلیارد به منابع آبی کشور اضافه شود. اگر کشوری در شرایط اقلیمی ایران حداکثر ۴۰ درصد از منابع آب را استفاده کند، در وضعیت عادی است و استفاده بیش از آن ما را وارد مرحله تنش آبی می‌کند. به‌طورطبیعی، ۶۰ درصد باقیمانده منابع آب تجدیدپذیر سهم محیط‌زیست و اکوسیستم‌ها است و باید در اختیار طبیعت برای تغذیه سفره‌های زیرزمینی، حیات تالاب‌ها و رودخانه‌ها قرار گیرد. در شرایط کنونی، ما به‌جای ۴۰ درصد، حدود ۸۳ درصد از منابع آب تجدیدپذیر را مصرف می‌کنیم!

تبعات جبران‌ناپذیر خشکسالی برای کشور

عبدالمجید شیخی، کارشناس اقتصاد آب در رابطه با بحران بی‌آبی در کشور به صمت گفت: موضوع کم‌آبی هر ساله بحرانی‌تر می‌شود، بنابراین ضرورت دارد تا میزان مصرف با حجم آب کشور تناسب‌سازی و مصرف آب در تمام بخش‌ها بهینه‌سازی شود، چرا که اگر در رابطه با این موضوع سهل‌انگاری صورت گیرد، تبعات جبران‌ناپذیری به بار می‌آورد.تاکید بر بروزرسانی تجهیزات آبیاری تحت‌فشار در راستای کاهش مصرف آب از اهمیت زیادی برخوردار است، زیرا چیزی در حدود ۷۰ تا ۹۰ درصد آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و استفاده از فناوری‌های به‌روز در آبیاری زمین‌ها و مزارع کشاورزی می‌تواند نقش موثری در کاهش مصرف آب ایفا کند، این موضوع با وضعیت خشکسالی کشور ما از اهمیت روزافزونی برخوردار است.

این کارشناس اذعان کرد: در حال‌ حاضر بخش زیادی از مزارع کشاورزی کشور به‌صورت غرقابی آبیاری می‌شود،پس ضرورت دارد تا با فناوری و روش‌های نوین جایگزین شود. در این راستا دولت یک مصوبه مرتبط با موضوع یادشده دارد که بر طبق آن کشاورزان ۱۵ درصد و دولت تا ۸۵ درصد هزینه تجهیزات آبیاری زمین‌های کشاورزی را متقبل شود، اما این مصوبه ممکن است برای بیشتر کشاورزان امکان نداشته باشد،بنابراین لازم است سهم آورده کشاورزان منوط شود به بعد از بهره‌برداری آب و ایجاد درآمد بیشتر برای آنها تا این افراد بتوانند راحت‌تر هزینه‌های این بخش را پرداخت کنند، به‌طوری‌که کشاورزان این ۱۵ درصد را با اخذ وام قرض‌الحسنه متقبل شوند.

ضرورت تغییر الگوی کشت

شیخی تصریح کرد: ما باید علاوه بر موضوعات یادشده برای کاهش مصرف آب به‌سراغ اصلاح الگوهای کشت برویم. برای مثال، چیزی در حدود ۵۰۰ هزار هکتار از زمین‌های ما به کشت دانه‌های روغنی نظیر آفتابگردان و سویا اختصاص‌ یافته است که دلیلی ندارد کشت این دانه از طریق زراعت که آب زیادی نیاز دارد، انجام بگیرد. از این‌رو، باید چنین زمین‌هایی به کشت گندم و جو اختصاص یابد تا بتوانیم تا ۸ میلیون تن آنها را افزایش دهیم. در عوض، می‌توانیم زمین‌های نامسطح اطراف شهرها و منابع طبیعی را زیرکشت درخت زیتون ببریم و روغن موردنیاز کشور را از طریق زیتون تامین کنیم. این اقدام کمترین مصرف آب را به‌همراه خواهد داشت.

وی در پایان صحبت‌هایش تاکید کرد: سیاست‌گذاری‌ها درباره منابع آبی کشور باتوجه به حساسیتی که در حوزه آب وجود دارد، باید خیلی قوی‌تر باشد و باید برای هر قطره آب برنامه داشته باشیم.باید مصرف آب مدیریت شود که دچار بحران نشویم. در این زمینه می‌توانیم خیلی فعال‌تر عمل کنیم و امید است دولت سیزدهم با برنامه‌هایی که در این زمینه دارد ، بتواند بسیار موفق عمل کند.

نحوه مصرف آب بهینه شود

محمد یزدانی، کارشناس انرژی در رابطه با ضرورت صرفه‌جویی در مصرف آب به صمت گفت: آن چیزی که در بحث آب، برای ما حساسیت ایجاد می‌کند، بحث خشکسالی‌های پیش‌رو است. خشکسالی‌هایی که در کشور ایجاد شد و ما به‌شدت با آن درگیر هستیم. عمده بحث آب در کشور ما، مربوط به بحث کشاورزی می‌شود. در حال‌ حاضر ۹۰ درصد آب کشور، در بخش کشاورزی، حدود ۵ درصد در بحث آب شرب و ۲.۵ درصد در بخش صنعت مصرف می‌شود.بنابراین، رویکرد ما باید به‌سمتی برود که نحوه مصرف آب در بخش کشاورزی بهینه شود.

وی افزود: طرح ابلاغ الگوی کشت یک امری حیاتی است که از موضوع آب برای ما دارای اهمیت بیشتری است و دولت باید به این موضوع اعمال‌نفوذ کند. باید چنین اقدامی در سال‌های قبل اتفاق می‌افتاد، اما بااین‌وجود ابلاغ چنین موضوعی بسیار دارای اهمیت است. عواملی مانند افزایش جمعیت، صنعتی شدن، افزایش آلودگی‌های زیست‌محیطی، انتشار آلاینده‌ها در هوا، افزایش دما، اختلال در قوانین طبیعی، بنزین و... از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار در حوزه آب هستند. چنین عواملی سبب می‌شود تا اکوسیستم دستخوش تغییر شود.

این کارشناس خاطرنشان کرد: اگر آب را به‌عنوان یک نیاز حیاتی در نظر بگیریم و موضوع کشاورزی را به‌صورت مدرنیته اجرایی کنیم، در بحث آب شرب مشکلی نخواهیم داشت. از طرفی، ضرورت دارد ما در بخش عمده کشور، باتوجه به پراکندگی جمعیتی که وجود دارد، مشکل آبرسانی را حل کنیم. در بحث آبرسانی، ۲ مقوله آبرسانی در بخش کشاورزی برای تولید و آبرسانی برای مصرف وجود دارد. چنین موضوعی، به‌شدت کار ما را سخت خواهد کرد، زیرا کشور ما به‌دلیل گستردگی و تراکم جمعیتی بالا، هزینه‌های استحصال آب زیادی به‌همراه دارد و باید هرچه زودتر ابلاغ الگوی کشت را در نظر بگیریم.

یزدانی تصریح کرد: اگر آبی که در کشاورزی استفاده می‌شود، عمده مصرف ما را دربر می‌گیرد، مکانیزه شود و فرسودگی شبکه‌های انتقال، به‌ویژه در انتقال آب‌های کشاورزی رفع شود، امکان به وجود آمدن شرایط بهتر در حوزه آب وجود خواهد داشت. متاسفانه هر موضوع و تغییری در این حوزه، با مقاومت روبه‌رو است. کشاورزان خیلی تمایل به موضوعات مطرح‌شده ندارند. در چنین مواقعی، دولت باید ورود کند و تسهیلاتی را برای کشاورزان در نظر بگیرد، البته این تسهیلات باید کم‌بهره باشند.

تبعات خشکسالی برای خانوارها

این کارشناس به صمت توضیح داد: عمده موضوعاتی که وجود دارد، بحران ناشی از خشکسالی و تبعات آن برای خانوارها است. نخستین موضوع این است که عده زیادی بر این باور هستند که آب یک کالای بسیار بی‌ارزش است. اگر آب یک کالای بی‌ارزش نبود، ما چنین افراطی مصرف آب را مشاهده نمی‌کردیم. گاهی دیده ‌شده که در سطح معابر، از آب برای شست‌وشو استفاده می‌کنند و زمانی که تذکری داده می‌شود، نه‌تنها استقبال نمی‌شود، بلکه با صحبت‌های تندی هم از سوی آنان مواجه می‌شویم.

وی در پایان گفت: به‌عقیده بنده، یک تناسبی میان بهای تمام‌شده تولید و تعرفه‌ها وجود ندارد. باید مقداری این شیب بیشتر شود. چنین امری دارای راهکار است. باید الگوهایی برای تشویق افراد کم‌مصرف در نظر گرفته شود، به‌طوری که افرادی که دارای مصرف اصولی آب هستند، از تسهیلات ویژه بهره‌مند شوند. از سوی دیگر نیز، باید شیب بهای تمام‌شده تولید، با تعرفه نهایی کم شود.

سخن پایانی

در حال‌ حاضر، کمبود آب کل قاره‌های جهان را شامل می‌شود. استفاده از آب در قرن اخیر در جهان به‌دلیل افزایش بیش از 2 برابری جمعیت در حال افزایش بوده و باتوجه به شرایط اقلیمی و کاهش بارندگی‌ها و کاهش دسترسی به منابع آب شیرین کل کشورهای جهان با معضل کم‌آبی روبه‌رو هستند.

بحران کم‌آبی در کشورهایی با جمعیت بالا و شرایط آب‌وهوایی خشک جدی‌تر و این امر ممکن است در آینده سبب مهاجرت اجباری میلیون‌ها نفر شود. در کشورهای پیشرفته با مدیریت صحیح منابع آبی و وضع قوانین و مقررات و ارائه راهکارهای مدیریتی، گام‌های موثری دراین‌باره برداشته‌اند. یکی از چالش‌های مهم زیست‌محیطی در خاورمیانه و کشور ایران بحران کم‌آبی است. باتوجه به کمبود منابع آبی و کاهش بارندگی‌ها و شرایط آب‌وهوایی کشور ایران و نبود مدیریت صحیح در حوزه آب، امروزه شاهد مشکلات عدیده‌ای در این حوزه هستیم.بعد از عامل جمعیت، آب دومین چالش جدی بشر است. امروزه کل جهان با مشکل کمبود آب مواجهند و کشورهایی مثل ایران به‌دلیل شرایط اقلیمی با سرعت بیش‌تری به‌سوی کم‌آبی پیش می‌رود. در ایران ریزش‌های جوی منبع اصلی تامین منابع آبی است که این میزان بیش از ۱۴۳ میلیارد مترمکعب است. از این میزان، حدود ۷۱ درصد به‌صورت تبخیر از دسترس خارج ‌شده و تنها بخش کوچکی از آن معادل ۸۸.۵ میلیارد مترمکعب آن برای مصارف کشاورزی، صنعت و شرب استفاده می‌شود. منابع آبی در ایران محدود و بارندگی تقریبا یک‌سوم تا یک‌چهارم متوسط بارندگی در جهان است و وجود خشکسالی‌های مکرر در کشور و عدم‌استفاده صحیح از منابع آبی در بخش‌های کشاورزی و صنعتی از دلایل ایجاد بحران کم‌آبی است.