صمت سیاست‌های مرتبط با منابع آبی را بررسی کرد
کشاورزی، تشنه‌ترین صنعت ایران
آمارها نشان می‌دهد که باوجود هشدارها نسبت به مصرف بالای آب در مصارف شهری، بیش از ۹۰ درصد از منابع آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که در صورت مدیریت بهینه در این حوزه می‌توان تا اندازه زیادی از ابعاد بحران کم‌آبی کم کرد. ایران از جمله کشورهایی است که در دهه‌های گذشته همواره با بحران کم‌آبی روبه‌رو بوده و براساس گزارش سازمان‌های مختلف بین‌المللی ممکن است در کمتر از ۳۰ سال آینده بحران آبی شدیدی را تجربه کند.
برخی کارشناسان، اقلیم و شرایط آب‌وهوایی ایران را مهم‌ترین دلیل بالا بودن مصرف آب در بخش کشاورزی می‌دانند؛ وجود بیابان‌های گسترده و دشت‌های کویری ناشی از واقع شدن ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک این کره خاکی، زمین آن را به زمینی تشنه و سیری‌ناپذیر تبدیل کرده است.وابستگی بیش از اندازه روستاها و شهرهای کوچک به اقتصاد مبتنی بر کشاورزی هم از عوامل مهم و تاثیرگذار بر میزان افزایش مصرف آب در بخش کشاورزی است. کشت به روش‌های سنتی، مدیریت غلط و نبود آموزش‌های لازم از مهم‌ترین عواملی است که میزان مصرف آب را در این بخش به‌صورت چشمگیری افزایش داده که صمت در این گزارش از نگاه کارشناسان به بررسی آنها پرداخته است.
برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی برای کشاورزی
متاسفانه کشور با سیاست‌های مدیریتی ناهمگون و بدون در نظر گرفتن میزان ظرفیت اقلیمی خود، با اقداماتی نظیر رشد جمعیت، برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، توسعه کشاورزی و برداشت محصولاتی که نیاز استراتژیک ما نیستند، به توسعه ناپایدار دچار شده است. استفاده از منابع زیرزمینی برای کشاورزی باعث شده، مقدار زیادی از ذخایر آبی ما صرف این دست از محصولات شود.
از اواسط دهه ۵۰ به‌ویژه از اوایل دهه ۷۰ تاکنون، کسری مخزن و فشار به آب زیرزمینی عمدتا در کشاورزی ما مصرف می‌شود. ناسازگاری توسعه پایدار با شرایط اقلیمی و زیست‌محیطی کشور منجر به چالش‌هایی شده است که در شهرها و استان‌های مختلف در قالب قطعی آب با آن روبه‌رو هستیم. باتوجه به شرایط موجود به موضوع آب در برنامه هفتم توسعه به‌عنوان فصل برجسته پرداخته شده است. دراین‌باره در کنار عزم مردم و تلاش‌های مسئولان، باید احکام این طرح به‌درستی اجرایی شود. اصلاح الگوی کشت باتوجه به مزیت‌های منطقه‌ای و منابع آبی و با اولویت‌بخشی به تولید کالاهای راهبردی کشاورزی، استقرار نظام مدیریت یکپارچه منابع آب کشور، افزایش بهره‌وری حدود 5درصدی آب کشاورزی، کنترل و مدیریت آب‌های سطحی، افزایش منابع زیرزمینی آب از طریق آبخیزداری و آبخوانداری و برنامه‌ریزی برای دستیابی به سایر آب‌ها و بازچرخانی آب‌های صنعتی و پساب بخشی از امور زیربنایی ابلاغ‌شده در این سیاست‌گذاری است.سیاست‌گذاری‌ها درباره منابع آبی کشور باتوجه به حساسیتی که در حوزه آب وجود دارد، باید خیلی قوی‌تر باشد و باید برای هر قطره آب برنامه داشته باشیم. مصرف آب باید به‌صورتی مدیریت شود که دچار بحران نشویم. در این زمینه، می‌توانیم خیلی فعال‌تر عمل کنیم و امید است دولت با برنامه‌هایی که در این زمینه دارد، بتواند بسیار موفق عمل کند.
به ظرفیت‌های آبریز کشور توجه شود
دلاور نجفی‌حاجی‌پور، معاون اسبق محیط‌طبیعی سازمان محیط‌زیست در رابطه با تاثیر مصارف کشاورزی بر بحران بی‌آبی کشور به صمت توضیح داد: برای حل مشکل کم‌آبی باید برای هرکدام از حوضه‌های آبریز کشور فکر جداگانه‌ای کرد و نمی‌شود با یک راهکار مشابه تمام چالش‌ها را از پیش‌رو برداشت. برای مثال، اقداماتی که برای حوضه آبریز دریاچه ارومیه انجام می‌گیرد، برای حوضه آبریز کارون و زاینده‌رود مناسب نیست؛ اما در رابطه با استفاده بهینه از آب، ۴ نکته به‌طورمشترک وجود دارد و مابقی روش‌های موجود، مختص به حوزه‌های مختلف است.نخستین موضوع مشترک در رابطه با بهینه‌سازی مصرف آب، برنامه‌ریزی است. زمانی که ما تصمیم می‌گیریم برای مصرف آب تصمیم‌گیری کنیم، باید به ظرفیت‌های اکولوژیکی رودخانه‌ها و منابع آبی توجه داشته باشیم؛ چرا که نمی‌توانیم بدون این کار اقدام به برداشت و مصرف بی‌رویه منابع آبی کنیم.
وی در ادامه افزود: موضوع بعدی، بازنگری در تخصیص‌ها در حوزه مصارف آب کشور است که از اهمیت زیادی دارد. در حال حاضر بیش از ۹۰ درصد منابع آبی کشور ما در حوزه کشاورزی مصرف می‌شود که نسبت به میانگین جهانی رقم بسیار بالایی است. در دنیا روش‌های سنتی کشت نظیر غرقابی چندین سال است که منسوخ شده، اما در بیشتر مزارع کشاورزی ما این روش ادامه دارد. در واقع به‌قدری آب باز می‌ماند تا مزرعه غرق آب شود. اکنون زمان این رسیده است روش‌های نوین جایگزین روش‌های قدیمی‌تر شود و آبیاری قطره‌ای و بارانی، جایگزین روش‌های منسوخ‌شده شوند. خوشبختانه استفاده از روش‌های بهینه و جدید برای آبیاری در کشور ما شروع شده، اما آن‌طور که باید رشد نداشته است. متاسفانه راندمان کشاورزی در کشور ما پایین است و نیاز به اصلاح دارد.
نجفی‌حاجی‌پور با بیان اینکه که کشور ما در یک کمربند خشک جغرافیایی واقع شده است، به صمت گفت: اما می‌توانیم با استفاده درست از ظرفیت‌های موجود، مشکل کم‌آبی را برای همیشه ریشه‌کن کنیم، مسلما با تغییر روش‌های سنتی و برنامه‌ریزی‌های صحیح، می‌توانیم همین مقدار منابع آبی محدود کشور را به بخش‌های مختلف برسانیم و از خطر بی‌آبی دور بمانیم. وی بیان کرد: موضوع بعدی، بحث آموزش است. در حال حاضر آن چیزی که کشاورزان ما نیاز دارند، آموزش‌های لازم برای استفاده نوین روش‌های آبیاری است که باید موردتوجه قرار بگیرد. متاسفانه در بیشتر مزارع کشاورزی ما هیچ فکری به حال آموزش صحیح کشاورزان نشده و تا زمانی که این چالش به‌نوبه خود باقی است، روش‌های قدیمی و منسوخ‌شده، اجازه ورود روش‌های جدید را نمی‌دهند.
موضوع آخر که در راستای بهینه‌سازی مصرف آب باید موردتوجه قرار بگیرد، بحث نحوه استفاده از آب‌های زیرزمینی است که اهمیت بسزایی دارد. متاسفانه ما در کشورمان در راستای استفاده از آب‌های زیرزمینی با مشکلات بسیار جدی و بغرنجی مواجهیم. این موضوع به‌قدری حاد است که در برخی شهرهای کشور با فرونشست زمین روبه‌رو هستیم. زمانی که ما از ذخایر آب‌های زیرزمینی بی‌رویه استفاده می‌کنیم، حالت فشرده و کمپکت ایجاد می‌شود، به این صورت که حفره‌های زیرزمینی دیگر قابل‌استفاده نیستند و برای همیشه نابود می‌شوند.
راه نجات از بحران کم‌آبی
نجفی‌حاجی‌پور خاطرنشان کرد: با نتیجه‌گیری از مطالب گفته‌شده درمی‌یابیم که کشور ما با بحران جدی آب روبه‌رو است که ما با چند روش می‌توانیم این چالش‌ها را حل کنیم؛ یکی اینکه با روش‌های آبخیزداری، منابع خودمان را تقویت کنیم، چرا که باید آبی باشد تا به بخش‌های مختلف تخصیص دهیم. دوم اینکه برداشت از آب‌های زیرزمینی و سطحی کشور را با کمک نهادهای ذی‌ربط کنترل و مدیریت کنیم، زیرا همان‌طور که قبل‌تر بیان شد، ما با همین ظرفیت آبی موجود هم می‌توانیم بسیاری از بخش‌ها را سیراب کنیم و از زیر سایه کم‌آبی و خشکسالی بیرون بیاییم.
وی در پایان گفت: متاسفانه میزان همکاری دولت با کارشناسان محیط‌زیستی و افراد خبره‌ای که در حل این بحران می‌توانند کمک بزرگی کنند، دیده نمی‌شود و اگر هم همکاری صورت می‌گیرد، بسیار اندک و انگشت‌شمار است. از طرفی، اگر همکاری و مشورتی هم گرفته می‌شود، رنگ اجرایی به خود نمی‌گیرد و کاری از پیش برده نمی‌شود. بنابراین باید مسئولان و عزیزانی که در پست اجرایی برای بحران کم‌آبی تلاش می‌کنند، همکاری‌ها را با بخش‌های مختلف افزایش دهند تا با همفکری روزافزون، مشکلات موجود در بحران کم‌آبی کشور برای همیشه به پایان برسد.
نحوه مصرف آب بهینه شود
محمد یزدانی، کارشناس انرژی به صمت گفت: آن چیزی که در بحث آب، برای ما حساسیت ایجاد می‌کند، بحث خشکسالی‌های پیش‌رو است؛ خشکسالی‌هایی که در کشور ایجاد شده است و ما به‌شدت با آن درگیر هستیم. عمده بحث آب در کشور ما، مربوط به بحث کشاورزی می‌شود. در حال حاضر ۹۰ درصد آب کشور، در بخش کشاورزی، حدود ۵ درصد در بحث آب شرب و ۲.۵ درصد در بخش صنعت مصرف می‌شود؛ بنابراین، رویکرد ما باید به‌سمتی برویم که نحوه مصرف آب در بخش کشاورزی بهینه شود.
وی افزود: طرح ابلاغ الگوی کشت، امری حیاتی است که از موضوع آب برای ما دارای اهمیت بیشتری است و دولت باید به این موضوع اعمال‌نفوذ کند. باید چنین اقدامی در سال‌های قبل اتفاق می‌افتاد، اما بااین‌وجود، ابلاغ چنین موضوعی بسیار دارای اهمیت است. عواملی مانند افزایش جمعیت، صنعتی شدن، افزایش آلودگی‌های زیست‌محیطی، انتشار آلاینده‌ها در هوا، افزایش دما، اختلال در قوانین طبیعی، بنزین و... از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار در حوزه آب هستند. چنین عواملی سبب می‌شوند تا اکوسیستم دستخوش تغییر شود.
آب، یک نیاز حیاتیاین کارشناس خاطرنشان کرد: اگر آب را به‌عنوان یک نیاز حیاتی در نظر بگیریم و موضوع کشاورزی را به‌صورت مدرنیته اجرایی کنیم، در بحث آب شرب مشکلی نخواهیم داشت. از طرفی، ضرورت دارد ما در بخش عمده کشور، باتوجه به پراکندگی جمعیتی که وجود دارد، مشکل آبرسانی را حل کنیم. در بحث آبرسانی، ۲ مقوله آبرسانی در بخش کشاورزی برای تولید و آبرسانی برای مصرف وجود دارد. چنین موضوعی، به‌شدت کار ما را سخت خواهد کرد، زیرا کشور ما به‌دلیل گستردگی و تراکم جمعیتی بالا، هزینه‌های استحصال آب زیادی به‌همراه دارد و باید هرچه زودتر ابلاغ الگوی کشت را در نظر بگیریم.
یزدانی در پایان تصریح کرد: اگر آبی که در کشاورزی استفاده می‌شود، عمده مصرف ما را در بر می‌گیرد، پس بهتر است مکانیزه شود و فرسودگی شبکه‌های انتقال، به‌ویژه در انتقال آب‌های کشاورزی رفع شود، امکان به‌وجود آمدن شرایط بهتر در حوزه آب وجود خواهد داشت. متاسفانه هر موضوع و تغییری در این حوزه، با مقاومت روبه‌رو است. کشاورزان خیلی تمایل به موضوعات مطرح‌شده ندارند. در چنین مواقعی، باید دولت ورود کند و تسهیلاتی را برای کشاورزان در نظر بگیرد، اقداماتی که در برنامه توسعه هفتم نیز به آن پرداخته شده و امید است رنگ اجرایی به خود بگیرد.
سخن پایانی
کمبود آب یکی از مشکلات اساسی در کشور ما است که طی چند دهه اخیر به بحرانی تبدیل شده که از طرفی، خطر خشکسالی را با خود به‌همراه دارد و از طرف دیگر، نه‌تنها تهدیدی در زمینه کاهش میزان آب شرب به‌شمار می‌آید، بلکه بسیاری از فعالیت‌های وابسته به آب از جمله کشاورزی را تحت‌تاثیر خود قرار می‌دهد.رشد جمعیت، گسترش شهرنشینی، افزایش سطح رفاه و فرهنگ زندگی مردم، توسعه کشاورزی و صنایع سبب افزایش تقاضای آب شده است. باتوجه به اهمیت موضوع کم‌آبی در سطح ملی و بین‌المللی توجه به فاکتورهای موثر بر میزان مصرف بهینه آب در بخش‌های مختلف از جمله مصرف خانگی و کشاورزی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. متاسفانه در کشور ما هنوز استفاده مطلوب از آب به‌شکل یک فرهنگ جایگاه خود را پیدا نکرده است. مجموعه اقداماتی که تاکنون در کشور در ارتباط با تامین آب انجام شده، عمدتا در زمینه مدیریت تولید و عرضه آب بوده و کمتر به موضوعات کلانی همچون شیوه صحیح آبیاری در کشاورزی توجه شده است. سیاست‌گذاری‌ها درباره منابع آبی کشور باتوجه به حساسیتی که در حوزه آب وجود دارد، باید خیلی قوی‌تر باشد و باید برای هر قطره آب برنامه داشته باشیم، به‌صورتی باید مصرف آب مدیریت شود که دچار بحران نشویم. در این زمینه می‌توانیم خیلی فعال‌تر عمل کنیم و امید است دولت سیزدهم با برنامه‌هایی که در این زمینه دارد، بتواند بسیار موفق عمل کند./روزنامه صمت
ارسال نظر