نظام معیوب مدیریتی در برنامه‌ریزی اقتصادی

جوامعی که بار مسئولیت خود را در این ارتباط پذیرفته‌اند، به این می‌اندیشند که چطور می‌توان سرعت رشد کارتن‌خوابی را مهار کرد و آسیب‌های ناشی از این پدیده را به حداقل رساند. از پیامدهای جامعه مدرن و البته در حال توسعه وجود افرادی است که امکانات اولیه برای زندگی خود را ندارند. افرادی که در گذشته خانه به دوش خوانده می‌شدند، اکنون به آنها کارتن‌خواب می‌گویند.

دلیل عمده کارتن خواب شدن افراد به مهاجرت برمی‌گردد. به حاشیه رانده شدن افراد به دلیل فقر و سپس رفتن این افراد از حاشیه‌ها به کنار پل، جوی، پارک و گوشه‌های خیابان به دلیل مشکلات اقتصادی و نبود امکانات، کارتن خوابی را به امری رایج در گوشه و کنار شهرهای بزرگ تبدیل کرد. صمت در این گزارش به وضع معیشت کارتن‌خواب‌ها پرداخته است.

کارتن‌خوابی معلول دلایل متفاوتی است

محرومیت، فقدان امکانات رفاهی و همچنین روند رو به رشد ناامیدی در بین جوانان جامعه، باعث روی آوردن افراد به اعتیاد و زندگی در پارک‌ها برای تامین مواد مورد نظر خود، بسیار گسترش یافته است. این پدیده در همه‌جای دنیا وجود دارد ولی در کشورهای در حال توسعه به دلیل بالا بودن نمودار فقر، بیکاری و نبود امید در بین جوانان برای زندگی مناسب در آینده، حجم کارتن خواب‌ها روز به روز افزایش داده است. کارتن‌ خوابی فقط محدود به یک قشر خاص مانند معتادین، بزهکاران، افراد الکلی و... نیست، بلکه گاهی اوقات دیده شده است که مردان به دلایلی همچون ورشکستگی مالی و یا زنان به دلایل مختلف مانند جدایی و نداشتن سرپناه به بی‌خانمانی و خیابان خوابی روی می‌آورند.  حتی گاهی اوقات کارتن‌خوابی که خود معلول دلایل متفاوتی است علت بسیاری از بزه‌های اجتماعی قرار می‌گیرد و به روایتی دیگر این آسیب به‌تنهایی می‌تواند مولود بسیاری از بزه‌ها و آسیب‌های اجتماعی در سرتاسر دنیا باشد. کارتن‌ خوابی ارتباط مستقیم با اوضاع اقتصادی حاکم بر جامعه دارد.

در هرجامعه‌ای که وضعیت اقتصادی نا‌به‌سامان و غیر متعادلی وجود داشته باشد، کارتن‌خواب نیز بیشتر به چشم می‌خورد و از سوی دیگر دولت‌ها به این افراد به دلیل نشان دادن چهره‌ای ناخوشایند به جوامع دیگر به چشم دردسر نگاه می‌کنند.

از این مهم‌تر، به دلیل آنکه بیشتر کارتن‌خواب‌ها یا به دلایلی که مخالف با هنجارهای جامعه است به این سرنوشت دچار شده‌اند یا بعد از انتخاب این روش زندگی معمولا برای کسب مایحتاج حداقلی خود مجبور به انجام کارهایی مخالف با هنجارهای اجتماعی می‌باشند. اگر در پارک‌های شهر، رفت‌و‌آمد داشته باشید، افرادی را مشاهده می‌کنید که بر روی صندلی‌های پارک خوابیده‌اند. کمی که به ظاهر آنها دقت کنید متوجه می‌شوید که از شب گذشته در این پارک حضور داشته‌اند. نبود سرپناه، ورشکستگی، اعتیاد، اقتصاد و سایر عوامل اجتماعی، می‌تواند نقش مهمی در پارک‌خوابی یا در اصطلاح کارتن‌خوابی داشته باشد. این افراد از نظر وضع معیشت، اوضاع مناسبی ندارند و بر اساس گزارش‌های میدانی صبح خود‌ را با اندکی مواد غذایی به شب می‌رسانند. وضع معیشت درمیان پارک‌خواب‌ها، آنقدر ضعیف است که حتی برای استحمام، پول کافی ندارند و طبق شواهد میدانی و به گفته یکی از افرادی که درپارک زندگی می‌کند، اگر پول خود را برای استحمام بدهند برای تهیه مواد غذایی دچار مشکلات زیادی خواهند شد و به ناچار تن به سرقت می‌دهند.

خیریه‌ها وظیفه دولت را انجام می‌دهند

رئیس انجمن علمی مددکاری اظهار کرد: سیاست‌های اشتباه یک کشور از عوامل مهم افزایش افراد بی‌خانمان است چراکه کارتن خوابی قطعا خواسته بسیاری از افراد نیست و یک فرد بی‌خانمان قطعا خود چنین شرایطی را انتخاب نکرده است. وضعیت معیشت افراد، قطعا ساخته دست خودشان نیست و شرایط جامعه چنین سرنوشتی را برایشان رقم زده است.

مصطفی اقلیما در گفت‌وگو با گسترش نیوز پایگاه خبری موسسه فرهنگی- مطبوعاتی صمت در انتقاد به رشد نامتناسب خیریه‌ها و انداختن وظایف دولت روی دوش آنها گفت: خیریه‌ها در دیگر نقاط دنیا، کار دولت را انجام نمی‌دهند درحالی که در ایران، خیریه‌ها وظیفه دولت را انجام می‌دهند. دولت‌ها موظف هستند به امور معیشت افراد بی‌خانمان رسیدگی کنند. در تمام شهرهای کشور، خیریه‌های بسیاری وجود داد که باید قبل از آنکه افراد به این وضع دچار شوند و معیشتشان دچار مشکل شود به آنها کمک کنند.

رئیس انجمن علمی مددکاری با تاکید بر اینکه باید سیاست‌های دولت در این زمینه تغییر کند افزود: دولت باید به نحوی عمل کند که افراد جدید به این تعداد کارتن‌خواب افزوده نشود و این امر به نتیجه سیاست‌های دولت بستگی دارد. دولت باید معیشت، شرایط زندگی و حمایت را به نحوی سامان بخشد که افراد دچار چنین شرایطی نشوند. در غیر این صورت هرچقدر خیریه‌ها تلاش کنند تا وضع معیشت قشر ضعیف جامعه بهبود بخشد، سیاست‌های اشتباه دولت ممکن است این تلاش هارا بی‌نتیجه کند.

وی با تاکید بر اینکه وضع معیشت، تاثیر بسیاری در بی‌خانمانی افراد دارد ادامه داد: اگر در یک کشور، وضع معیشت و رفاه در شرایط مناسبی قرار داشته باشد و تمام افراد از سرپناه برخوردار باشند، که این امر از حداقل امکاناتی است که دولت موظف است فراهم کند، بساط کارتن‌خوابی و بی‌خانمانی برچیده خواهد شد

اقلیما ادامه داد: جمع آوری افراد بی‌خانمان، بدون تغییر در روش زندگی آنها مشکلی را حل نمی‌کند. اگرخواهیم این موضوع ریشه کن شود باید تمام دستگاه‌ها با تغییر در سیاست‌های خود و تعامل با یکدیگر به رفع این معضل و همچنین بهبود وضع معیشت افراد جامعه بپردازند. قطعا اگر از امروز شروع شود تا ۴۰ سال آینده کارتن‌خوابی وجود نخواهد داشت چراکه موفقیت در چنین امری، فرآیندی بلند مدت را می‌طلبد. وضع معیشت و در ادامه آن بی‌خانمان شدن افراد، محصول بی‌توجهی هایی از سوی دولت است و در کوتاه مدت رفع نمی‌شود.

وی درباره شیوه حمایت از افراد کارتن خواب در دیگر نقاط دنیا گفت: شهرداری‌ها افراد بی‌خانمان را سامان می‌دهند و در گرمخانه‌ها، خدمات بهداشتی، غذا، درمان و لباس را برای آنها فراهم می‌کنند. اگر بیمار شوند، مراجعه به پزشک و بیمارستان برای آنها رایگان است و داروخانه‌ها برای تحویل دارو، هیچ هزینه‌ای از آنها نمی‌گیرد. اما در ایران، هیچ یک از این خدمات برای افراد بی‌خانمان را شاهد نیستیم. اگر هم کسی نخواهد در گرمخانه‌ها بماند، بن غذا به آنها داده می‌شود و معیشتشان تامین خواهد شد.

رئیس انجمن علمی مددکاری گفت: برای رفع این معضل باید برنامه مدونی داشته باشیم. زمانی که فرد تحصیلات دانشگاهی را به پایان می‌رساند، اگر شغلی داشته باشد و میزان درآمدش کافی باشد و به موقع ازدواج کند، با این تدبیر، قطعا نه کسی کارتن خواب می‌شود و نه بی‌بضاعت. شرایط نامساعد معیشت در یک کشور، افراد را به دامن آسیب‌های اجتماعی می‌کشاند.

وی در پاسخ به این سئوال که وضع معیشت افرادی که در پارک و خیابان زندگی می‌کنند چگونه است گفت: بسیاری از این افراد به معنای واقعی کارتن خواب نیستند و به علت بدهی‌های سنگین که دارند مجبور می‌شوند درپارک بمانند، به نوعی فرار از ترس طلبکار است. اما عده‌ای دیگر واقعا کارتن خواب هستند و در شرایط ناگواری زندگانی می‌کنند. بعضا مشاهده شده شخصی به همراه خانواده خود در یک چادر کوچک زندگانی می‌کنند که تماشای این صحنه بسیار ناگوار است. وضع معیشت این افراد به گونه‌ای است که شاید در طول روز تنها ۱‌وعده غذا بخورند.

وی با تاکید بر اینکه اگر سازمان‌های مربوطه برای ساماندهی افراد بی‌خانمان اقدام نکنند مکان‌های عمومی داخل شهر‌ها، مکان اسکان این افراد می‌شود گفت: وجود کارتن خوابی یا افراد بی‌خانمان که دارای معیشت ضعیف و بیماری‌های خص هستند، باعث ایجاد آسیب‌های اجتماعی در سطح شهر می‌شود و به نحوی، مکان‌های عمومی، امنیت اجتماعی خود را از دست می‌دهند. چراکه به درست یا غلط، نوعی خوف اجتماعی در ذهن جامعه از این افراد وجود دارد.

اقلیما در ارتباط با دستگاه‌ها و نهاد هایی که در کنترل میزان آسیب‌های اجتماعی نقش دارند خاطرنشان کرد: درمورد گرم‌خانه‌ها، صرفا گروه‌های هدف معتادان نیستند بلکه، متکدیان و افراد فراری از خانه، همچنین کسانی که به واسطه وضع معیشت زندگی در پارک و خیابان زندگی می‌کنند مطرح می‌شود که متولی اصلی کنترل این افراد بهزیستی است. دومین دستگاهی که موظف به ساماندهی این امور است شهرداری‌ها هستند.

وی درپایان صحبت‌هایش درباره مشکلات افراد بی‌خانمان گفت: ۵۰درصد افراد بی‌خانمانی که به گرم‌خانه‌ها مراجعه می‌کنند، با انواع بیماری هایی مانند ایدز، هپاتیت، بیماری‌های روحی و روانی، کهولت سن روبه‌رو هستند. این درحالی است که مراکز درمانی خصوصی و دولتی، خدماتی را به گرم خانه‌ها ارائه نمی‌دهند. درنهایت این افراد، باوجود مشکلات فراوان، تحت حمایت سازمان بهزیستی قرار می‌گیرند.

ابتدا باید سیستم اصلاح شود

اردشیر گراوند، پژوهشگر مسائل اجتماعی، در گفت‌وگو با صمت گفت: موضوعاتی مانند حاشیه نشینی از یک نظام معیوب مدیریتی در برنامه‌ریزی اقتصادی و اجتماعی بروز می‌کند. هرچه توجه به مسائل معیشت و حاشیه‌نشینی کم تر مورد توجه قرار گیرد، خروجی آن که افزایش آسیب‌های اجتماعی است بیشتر بروز می‌کند.

وی ادامه داد: نظام اشتغال ما باید به گونه‌ای باشد که فرصت اشتغال آبرومند برای تمام افراد، حتی کسی که اعتیاد دارد وجود داشته باشد. اگر شرایط اشتغال برای تمام افراد وجود داشته باشد، معیشت جامعه وضع بهتری خواهد داشت و پدیده کارتن‌خوابی یا همان بی‌خانمانی از میان خواهد رفت.

گراوند تاکید کرد: باید سازمان‌های حمایتی، شرایطی را به وجود بیاورند تا فرد بی‌خانمان بتواند به زندگی اجتماعی برگردد. اما اتفاقی که هم اکنون رخ داده این است که ما مدیریت معلول می‌کنیم. یعنی فقط به دنبال ساماندهی کارتن خواب‌ها و بی‌خانمان‌ها هستیم اما به این مسئله فکر نکرده‌ایم، سیستمی که تولید کارتن خواب و بی‌خانمان می‌کند را اصلاح کنیم.

این پژوهشگر مسائل اجتماعی گفت: افرادی که هم اکنون کارتن‌خواب و بی‌خانمان هستند، برادر و خواهرهای ما بوده و در این مملکت حق هایی دارند که اگر به هر دلیلی این مسائل برای آنها پیش آمده است، نظام اجتماعی باید تمام تلاش خود را در راستای نجات این افراد انجام دهد.

وی یکی دیگر از عوامل ایجاد پدیده کارتن خوابی و بی‌خانمانی را اعتیاد دانست و گفت: درجامعه، شخصی که درگیر بیماری اعتیاد می‌شود، ممکن است از سوی خانواده ترد شود و هیچ حمایتی از او صورت نگیرد. بنابراین به دلیل آنکه امکان بازگشت به منزل را ندارد، مجبور می‌شود در پارک بماند. به همین منظور مصرف مواد مخدر برای شخص بیمار راحت تر شده تا حدی که دیگر اشتیاق بازگشت به منزل را ندارد و به کارتن خوابی روی می‌آورد. با گذشت زمان، معیشت او به شدت دچار آسیب می‌شود، تاحدی که برای به‌دست آوردن مواد مخدر، مجبور به سرقت می‌شود.

گراوند در پاسخ به این سئوال که آیا افراد ابتدا کارتن‌خواب می‌شوند سپس معتاد گفت: در هیچ کجای دنیا در ارتباط با این مسئله، نمی‌توان آماری با دقت بالا به‌دست آورد اما بالای ۸۰درصد افراد به واسطه یک عارضه کارتن‌خواب شده‌اند. اما اینکه ما بخواهیم به هر دلیل خود را تبرئه کنیم که یک شخص ابتدا کارتن‌خواب بوده و سپس معتاد شده است درست نیست. البته می‌توان گفت که حجم بسیاری از آنها نیز به دلیل اعتیاد است. لازم به ذکر است که وضعیت معیشت در پدید آمدن کارتن خوابی درکنار سایر عوامل بسیار تاثیرگذار است.

این پژوهشگر اجتماعی در ارتباط با نقش فرد در کارتن‌خواب شدن خاطرنشان کرد: زور نظام اجتماعی از زور افراد بیشتر است. افراد حدود ۲۵ تا ۳۰درصد، توان مقابله با نظام اجتماعی را دارند. بنابراین ظرفیت‌های نظام اجتماعی ۷۰درصد بر معیشت افراد موثر است. با این وجود ما نمی‌توانیم افراد را در آسیبی به اسم کارتن‌خوابی مقصر بدانیم.

گراوند درپایان گفت: برخورد بد با کارتن‌خواب‌ها مانند جنایت است. رویکرد مسئولان این حوزه این است که برای تبرئه خود، فرد را مقصر بدانند، این در حالی است که همه ما مقصر هستیم. بنابراین اگر نظام اجتماعی، نظام حمایتی کشور، تشکل‌ها و ملت ایران پای کار بیایند، می‌توان به این قشر از جامعه کمک‌های بسیاری کرد.

سخن پایانی

کارتن خواب‌ها افرادی هستند که به دلایل متعدد، مجبور شده‌اند در بستر پارک‌ها و خیابان‌ها زندگی کنند. عده‌ای به دلیل مسائل اقتصادی و معیشت، عده‌ای به دلیل اعتیاد و.... شرایط سلامت و بهداشت افراد کارتن خواب در وضعیت بسیار خطرناکی قرار دارد و از لحاظ جسمی و روانی با بیماری‌های متعددی دست و پنجه نرم می‌کنند. بسیاری از آنها به بیماری‌های پوستی و بیماری‌های دهان و دندان مبتلا هستند و در بیشتر موارد این افراد قربانیان ایدز به حساب می‌آیند. در صد بالایی از افراد کارتن خواب جوانانی هستند که تحصیلات تکمیلی دارند و به خاطر فقر و اعتیاد از محل زندگی خود طرد شده و در خیابان زندگی می‌کنند. راه‌حل اساسی از بین بردن کارتن خواب‌ها نگهداری کوتاه‌مدت این افراد در گرمخانه‌ها نیست؛ بلکه باید تمامی سازمان‌ها و ارگان‌های کشور، سیاست‌های ریشه‌ای را برای رفع این معضل در پیش گرفته و بودجه مناسبی را برای حل این آسیب اجتماعی در نظر بگیرند.