راز احیای دریاچه ارومیه چه بود؟

او در حساب توییتری‌اش نوشت: «همان‌طور که هنگام خدمتم در ایران گفته بودم، برای هر مشکل انسان –ساخت، راه‌حلی انسان – ساخت وجود دارد. هنوز کارهایی برای انجام‌دادن، باقی مانده است اما آنچه اخیرا در دریاچه ارومیه رخ داده است، الگویی الهام‌بخش برای همه ماست. همه جوانب در نظر گرفته شده است». لوئیس همچنین به گزارشی از مجله معتبر فوربس (Forbes) درباره دریاچه ارومیه ارجاع داد که به‌تازگی و به قلم «دومینیک دادلی» نوشته شده.

چند روز پیش مسعود تجریشی، مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه گفت: از زمان شروع عملیات احیای این ستاد یعنی از سال ۱۳۹۳ تاکنون چهار هزار و ۶۰۰ میلیارد تومان معادل یک میلیارد دلار برای احیای دریاچه هزینه شده است. در مجموع برای احیای دریاچه ارومیه پنج میلیارد دلار در برنامه اولیه در نظر گرفته شده بود که از آن میزان تاکنون یک میلیارد دلار هزینه شده، البته این میزان اولیه با دلار هزار تومان بوده؛ بنابراین ارزش هزینه‌‌ای که تاکنون برای احیای دریاچه صورت گرفته معادل ۱۰ هزار میلیارد تومان است، همچنین در سال ۱۳۹۸ مبلغ ۶۳۳ میلیارد تومان معادل ۷۱ درصد اعتبار تعیین شده برای این سال نیز تخصیص یافته است.

تجریشی همچنین گفت: با اقدامات صورت‌گرفته از شهریور سال ۱۳۹۶ دریاچه ارومیه به تثبیت رسیده و اکنون نسبت به سال‌های گذشته در مدت‌زمان مشابه وضعیت خوبی دارد، در ۱۳ اردیبهشت امسال حجم دریاچه بیش از پنج میلیارد مترمکعب است؛ درحالی‌که سال گذشته در این زمان حدود چهار میلیارد مترمکعب بوده است. او افزود: میزان بارندگی در حوضه آبی دریاچه ارومیه در سال آبی امسال نسبت به سال آبی گذشته ۳۰ درصد و در تمام کشور هفت درصد کمتر بوده است، البته در ۵۱ سال گذشته میزان بارندگی در این حوضه ۱۳ درصد بیشتر بوده و در تمام کشور ۳۵ درصد افزایش داشته، این در حالی است که با ۳۰ درصد بارش کمتر نسبت به سال گذشته دریاچه تقریبا در شرایط بهتری قرار دارد با توجه به اینکه تابستان گرمی نیز پیش‌بینی شده به‌طورقطع تبخیر نیز افزایش خواهد یافت. با‌این‌حال امسال با ۳۲۰ میلی‌متر بارندگی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه ۱۳ سانتی‌متر افزایش تراز دریاچه را داشتیم.

مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه بابیان اینکه بعد از شش سال فعالیت ستاد احیای دریاچه ارومیه در کجا ایستاده‌ایم، گفت: اکنون در دوران تثبیت شرایط دریاچه قرار داریم، فاز احیا از سال ۹۷ - ۹۶ آغاز شده تا بتوانیم به احیای کامل اکولوژیک دریاچه برسیم، در واقع روند احیای دریاچه به سه فاز دوره تثبیت، دوره احیا و احیای نهایی تقسیم شده است و زمانی می‌گوییم که این دریاچه احیا شده که مطمئن شویم دیگر کانون گردوغباری وجود ندارد و همه به زیر آب رفته است، همچنین کیفیت آب، بوم‌شناسی و تفرج در این حوضه کامل شده باشد. تجریشی با بیان اینکه سه‌میلیارد و ۳۰۰ میلیون مترمکعب حقابه سالانه دریاچه ارومیه است، اظهار کرد: بخشی از این آب از پروژه‌های جریان طبیعی رهاسازی سهم محیط‌زیستی رودخانه‌ها از محل ۱۳ سد ملی و ۳۷ سد استانی در دست بهره‌برداری، سردهانه‌سازی انهار سنتی، لایروبی رودخانه‌های منتهی به دریاچه، عدم صدور مجوز برداشت سدهای خارج از بستر و عدم صدور مجوز هرگونه ساخت و مطالعه سد جدید در حوضه آبریز میسر می‌شود. در مجموع با انجام یکسری اقدامات توانستیم تا ۴۰ درصد در مصرف آب در حوضه آبریز دریاچه در بخش کشاورزی صرفه‌جویی کنیم درحالی‌که عده‌‌ای ابتدا می‌گفتند که این کار امکان‌پذیر نیست. در واقع در سال آبی ۹۸ - ۹۷ میزان مصرف آب در حوضه آبریز دریاچه در بخش کشاورزی ۶۴۱ میلیون مترمکعب بود که می‌خواهیم در سال آبی ۹۹ – ۹۸ آن را به ۵۶۶ میلیون مترمکعب برسانیم.

ترجمه مقاله فوربس درباره تجربه بازگرداندن زندگی به دریاچه ارومیه را در ادامه می‌خوانید:

تصاویری از شمال غربی ایران در سال‌های اخیر، داستان محیط‌زیستی هولناکی را روایت کرده است: دریاچه‌‌ای پهناور در حال خشک‌شدن، کشتی به گل نشسته و اسکله‌هایی که از زمین‌های خشک نمکی بیرون زده‌اند. اما در بین اخباری که از ایران به گوش می‌رسد، این روزها می‌شنویم که برخلاف پیش‌بینی‌ها، یکی از بزرگ‌ترین دریاچه‌های نمک در جهان حالا در حال احیاشدن است.

کلاودیا پرویداس، نماینده برنامه توسعه سازمان ملل متحد مقیم ایران که در پروژه احیای دریاچه ارومیه مشارکت دارد، می‌گوید: تلاش‌های انسانی و همچنین افزایش میزان بارش‌ها در سال‌های اخیر باعث شده است که دریاچه‌ای که روزی دومین دریاچه نمکی بزرگ جهان بود، هرچند به کندی ولی حتما احیا شود.

سطح دریاچه ارومیه، تحت تأثیر خشک‌سالی، تعداد فزاینده‌‌ای از سد‌ها (ایران بیش از ۶۰ سال است که مشتاق سدسازی در نقاط مختلف است) و استفاده بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و رودخانه‌ها توسط کشاورزان محلی، در حال کاهش بود. این دریاچه از اواسط دهه ۲۰۰۰ میلادی شروع به خشک‌شدن کرده بود و تا سال ۲۰۱۴ بخش‌های کوچکی از آن باقی مانده بود. گزارش‌ها نشان می‌داد که تنها ۵۰۰ میلیون مترمکعب از ۳۰ میلیارد مترمکعب آب این دریاچه باقی مانده بود.

تصاویر ماهواره‌‌ای پهنه آبی‌ای را نشان داد که بیشتر در یک حوضه آبی کم‌عمق در شمال پلی که قبلا دریاچه را به دو نیم تقسیم می‌کرد، پس رفته بود و قسمت جنوبی آن کاملا خشک شده بود. ایران با فاجعه زیست‌محیطی شبیه به آنچه در دریای آرال در آسیای مرکزی رخ داده بود، مواجه بود. تخمین زده می‌شد که شش‌میلیارد تن نمک و گردوغبار در اطراف آن پخش شود و زمین‌های کشاورزی را ویران کند و خطر سلامتی را برای مردم محلی ایجاد کند.

دولت ایران برنامه نجات این دریاچه را از سال ۲۰۱۳ آغاز کرد. در آن زمان، سطح ارومیه فقط ۵۰۰ کیلومترمربع، یعنی فقط بخش کوچکی از پنج‌هزار کیلومترمربع مساحت این در دریاچه در دوران اوجش بود. سال ۲۰۱۷ مساحت آن به دوهزارو ۳۰۰ کیلومترمربع گسترش پیدا کرده بود و طبق آخرین اطلاعات ایستگاه نظارت بر دریاچه ارومیه، در ماه گذشته مساحت آن به ۳۲۱۴ کیلومترمربع رسیده است.

سطح دریاچه اکنون در ۱۲۷۱.۷۵ متر از سطح دریا واقع شده است که نسبت به سال گذشته ۰.۳ متر و از سال ۲۰۱۴ تاکنون ۱.۷ متر افزایش داشته است. آژانس‌های خبری در ایران طی هفته‌های گذشته، با ارائه گزارش‌های متعددی روند احیای این دریاچه را جشن گرفته‌اند. مقامات ایرانی به‌طور قابل‌درکی مشتاق تبلیغ‌کردن این دستاورد هستند؛ چراکه در سال‌های گذشته خیلی چیزها در این کشور درست پیش نرفته است، از ضربه شدید اقتصادی ناشی از تحریم‌ها تا افت قیمت نفت و یکی از بدترین اتفاقات جهانی، یعنی شیوع بیماری کووید۱۹.

با‌وجوداین دریاچه ارومیه همچنان راهی طولانی در پیش دارد. هدف نهایی رسیدن سطح آب به بیش از هزارو ۲۷۴ متر است که به گفته پرویداس «هنوز نیازمند تلاش‌های اساسی است». اما حداقل امور در جهت درستی در حال پیشرفت هستند. پرویداس اضافه می‌کند: «با توجه به تنوع زیستی موجود در دریاچه ارومیه، نشانه‌هایی از امیدواری وجود دارد». او می‌گوید آرتمیا که به دلیل شوری زیاد از اکوسیستم دریاچه حذف شده بودند، باز خواهد گشت. همچنین تعداد پرندگان آبی مانند فلامینگو‌ها از چهارهزار در بدترین دوره، به ۶۰ هزار پرنده در سال گذشته افزایش یافته است.

برنامه احیای دریاچه ارومیه را وزارتخانه‌های دولت ایران در دست انجام دارند و برنامه توسعه سازمان ملل متحد نیز از آن پشتیبانی می‌کند. جوامع محلی نیز به‌شدت درگیر شده‌اند و تقریبا هفت‌میلیون دلار حمایت مالی از دولت ژاپن دریافت شده است. گزارش‌های مطبوعاتی محلی حاکی از آن است که در کل بیش از یک‌میلیارد دلار برای این پروژه هزینه شده است (مبلغی که دولت ایران برای احیای دریاچه ارومیه هزینه کرده است، به نسبت کمک‌های جهانی ۹۹ درصد در مقابل کمتر از یک درصد که شامل کمک هفت میلیون دلاری ژاپن است بوده).

در مقطعی صحبت از تلاش برای جذب سایر پشتیبان‌های بین‌المللی بود. در سال ۲۰۱۸ به یکی از آژانس‌های خبری محلی گفته شده بود که مقامات با چندین سرمایه‌گذار خارجی درباره این دریاچه گفت‌وگو کرده‌اند اما هیچ پشتوانه دیگری اعلام نشده است.

در سال‌های اخیر تحریم‌های بین‌المللی، به رهبری ایالات متحده امریکا، بدون شک اوضاع را سخت‌تر کرده است. پرویداس می‌گوید: «مطمئنا وجود تحریم‌ها برای پروژه‌های ما، به‌ویژه پروژه‌های بین‌المللی، یک چالش جدی است؛ زیرا بسیج منابع بین‌المللی و حتی ترویج تجربه بین‌المللی و تبادل دانش را دشوار می‌کند».

یک عنصر مهم و مؤثر در این پروژه ترغیب کشاورزان به تغییر شیوه‌های آبیاری و کشاورزی بوده است. تا به امروز کاهش ۳۵ درصد در مصرف آب مزارع محلی و ۴۰ درصد کاهش استفاده از سموم دفع آفات سنتی را شاهد بوده‌ایم. علاوه‌بر‌این رودخانه‌های محلی که دریاچه را تغذیه می‌کنند، لایروبی شده‌اند تا لجن‌هایی که مانع از جریان آب می‌شدند از بین بروند و آب بیشتری از سدهای اطراف رها شود. پرویداس همچنین خاطرنشان می‌کند «همچنین شرایط مطلوب آب‌وهوایی روند ترمیم دریاچه را تسریع کرده است». استان آذربایجان غربی که نیمی از دریاچه در آن قرار دارد، در سال گذشته ۲۰درصد باران بیشتر نسبت به میانگین بارش در سال‌های گذشته را تجربه کرده است. سال گذشته میزان بارش‌ها ۷۱ درصد بیشتر از حد معمول بوده است.

بهبود محیط به صنایع جدید کمک می‌کند تا جان بگیرند و این می‌تواند عامل اصلی باشد تا اطمینان داشته باشیم پیشرفت‌های سال‌های اخیر در آینده از بین نخواهد رفت. پرویداس می‌گوید: «ما فعالیت‌های اقتصادی جدیدی مانند اکوتوریسم و تماشای پرندگان و بازاریابی ارضی محصولات محلی را مشاهده کرده‌ایم و داشتن دریاچه سالم در مرکز برنامه‌های توسعه اقتصادی و اجتماعی هدف نهایی است».