اکوسیستم نوآوری و رابطه آن با فرهنگ و جامعه

در ابتدای این نشست میترا فردوسی، دبیر کارگروه تخصصی ارتباطات نوآوری در انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات و دبیر پنل در سخنانی، ضمن تببین رویکردهای اصلی و شاخص نشست و اهداف مورد انتظار آن، به ساختار فعالیت انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات اشاره کرد و گفت: این انجمن به عنوان یکی از نهادهای علمی غیرانتفاعی معتبر ایران در حوزه علوم انسانی است که به صورت فرا دانشگاهی در تلاش است که به نسبت رفتار مرسوم نهادهای دانشگاهی یک‌ گام به جلو بردارد و سراغ حوزه‌ها و صنایع مختلف برود و دیالوگ بین رشته‌ای بین حوزه‌های متفاوت ایجاد کند.

او تصریح کرد: یکی از دغدغه‌های مهم انجمن به خصوص در کارگروه ارتباطاتِ نوآوری و کارگروه بازی‌های دیجیتال این بوده که فرصت مطالعه و رصد فضای نوآوری اکوسیستم ایران را از دست ندهد. چرا که باور داریم بسیاری از تغییرات و تحولات جامعه ایران در ۲۰ سال اخیر، به واسطه فعالیت‌هایی بوده که در این اکوسیستم و بخش‌های مختلف، بخصوص بخش صنایع خلاق شکل گرفته است.

فردوسی که دبیر این نشست بود در مورد هدف برگزاری این پنل‌ها را ایجاد گفت‌وگو و دیالوگ بین پیشگامان صنایع خلاق و متخصصان فناوری و جامعه‌ی علوم انسانی و پژوهشگران مطالعات فرهنگی و ارتباطات  عنوان کرد وگفت می‌خواهیم به واسطه‌ی این نشست‌ها، چیستی نسبت جامعه با صنعت و نیز دورنمایی از چگونگی پویایی و بالندگی این اکوسیستم در آینده را پیش‌رو قرار دهیم.

وی در نهایت با بیان اینکه در این نشست‌ها قرار است با فاصله گرفتن از زبانی فنی و تکنیکال، فناوری را از بعدی بین‌رشته‌ای ببینیم، افزود: در انتهای این هم‌نشینی‌ها انتظار این است که در ذهن نوآوران و متخصصان اکوسیسم نوآوری بتوانیم بخشی از دغدغه‌های حوزه مطالعات فرهنگی و ارتباطات را بهشان منتقل کنیم که به کمک این بینش بتوانند استفاده بهتری از نواوری بکنند، نتایح بهتری از نوآوری بگیرند، و نسل بهتری از نوآوران تربیت کنند. و برای پژوهشگران دانشگاهی علوم اجتماعی نیز این نشست‌ها فرصتی است تا مسائل، چالش‌ها و زمینه‌های این حوزه‌ها آشنا شوند و به غنای نظری و علمی آن همت کنند.

رضا جمیلی کارشناس وب ۳ و مدیر کسب و کار راهکار در این نشست در خصوص شکل‌گیری صنایع خلاق در ایران و اینکه چه بخشی از صنایع نوآور ایران را صنایع خلاق تشکیل می‌دهند و چقدر این فضا رو به فناوری‌های نوظهور گشوده است، گفت: اساسا مفاهیمی که درباره آن در اکوسیستم نوآوری صحبت می‌کنیم، وارداتی است و برخلاف زیست بوم مطالعات فرهنگی و حوزه ارتباطات اجتماعی که مفاهیم وام گرفته شده در آن متناسب با مختصات جامعه ایران داخلی شده وکاربست‌های داخلی برای آن تولید شده است.

مدیر کسب و کار راهکار اظهار داشت: اکوسیستم فناوری که پایه و اساس آن تکنولوژی است، طی ۱۰ سال گذشته بسیار تغییر کرده و آنچه که مردم در سطح کاربرد پذیری با آن ارتباط نزدیکی گرفتند و از مشتاقان فناوری تبدیل به مصرف کنندگان فناوری و محصولات آنها شدند، حوزه اقتصاد دیجیتال است. مشخصاً حوزه اکوسیستم استارتاپی طی ۱۲ سال گذشته به نوعی آشتی کسب وکاری را میان مردم و نوآوران این فضا ایجاد کرد.

او تصریح کرد: جلوتر که آمدیم خیلی صادقانه ما به این نتیجه رسیدیم که در حوزه فناوری و توسعه فناوری از جهان عقب هستیم و برخلاف پروپاگاندای رسانه‌ای، فناوری امری تزریقی نیست. بسیاری از فناوری‌ها بخصوص در حوزه اقتصاد دیجیتال در دست کشورهایی است که از دهه های ۴۰-۵۰ میلادی در این حوزه سرمایه‌گذاری کردند و الان محصولات و خدمات آن را می‌بینیم.

فناوری به راحتی وارد زیست‌بوم‌ها نمی‌شوند

جمیلی افزود: در این حوزه بنای نادرستی هم از ابتدا پایه‌گذاری شد چراکه همیشه عادت داریم واژه‌هایی را بدون شناخت دقیق از معنای آن، به این فضا الصاق کنیم. یکی از این واژه‌ها «دانش‌بنیان» بود که از طرف حاکمیت بخصوص در دوره مدیریت دکتر ستاری مرسوم شد. یعنی هرکسب وکاری که دوست داشت فناور و نوآور باشد، الگویی با عنوان دانش‌بنیان برای آنها تعریف کردند. اما از همان ابتدا انتقادهایی را مطرح کردیم که متوجه شوند این نام‌گذاری چقدر اشتباه است. اصل بحث ما این بود که وقتی شما عنوان «دانش‌بنیان» را به تعدادی از اشخاص یا کسب و کارها الصاق می‌کنید یعنی دارید به زبان بی‌زبانی به  بقیه می‌گویید «بی‌دانش» هستند. واین تبدیل به پرسشی جدی شد که اگر دیجی‌کالا دانش بنیان است، مثلا مایی که در حوزه رسانه فعالیت می‌کنیم و اتفاقا دیجی کالا هم مشتری ماست، بی دانشیم؟ اینجا بود که دوستان به مفهوم «صنایع خلاق» رسیدند و در نام‌گذاری برخی کسب وکارها و فناوری‌های فرهنگی که در دسته دانش‌بینان نمی‌توانستند تعریف شوند -مثل صنایع دستی، فعالیت‌های رسانه‌ای و غیره- از این عنوان استفاده شد.

مدیر کسب وکار راه‌کار افزود: باید مدام در این نام‌گذاری‌ها که دایره شمول کوچکی دارند به دیده‌ی تردید نگریست و آن ها را بازنگری کرد. مثلا 15 سال پیش به اکوسیستمی که در آن کار می‌کردیم، اکوسیستم استارتاپی می‌گفتیم. جلوتر که آمدیم متوجه شدیم با این تعریف عده‌ای را از دایره نوآوری و دایره رصد خودمان خارج کرده‌ایم. پس ۴-۵ سالی است که مفهوم و عبارت «اکوسیتم نوآوری» جایگزین «اکوسیستم استارتاپی» شده است. یعنی هر آدم، ایده و کسب وکاری که در دایره و مفهوم نوآوری قرار می‌گیرد، مخاطب هدف ما می‌شود.  اگر ما خودمان و دایره مفاهیم مان را در اکوسیستم نوآوری تعریف کنیم، می‌توانیم با دولت و رگولاتور که علاقه به مفهوم‌سازی دارد و پای صنایع خلاق را به میان آورده است به زبان مشترک بهتری برسیم.

رضا جمیلی در تکمیل توضیحات خود گفت: تعریف ما از صنایع خلاق فناوری‌هایی است که تاثیر روی جامعه و فرهنگ می‌گذارد. بنابراین بسیاری از استارتاپ‌های مهم ایرانی از جمله اسنپ هم بخشی از صنایع خلاق هستند چراکه تاثیرات زیادی بر جامعه، فرهنگ، نیروی کار، شمایل اقتصادی جامعه گذاشته‌اند. 3 سال پیش نشستی را در کلاب هاوس با حضور مدیران ارشد اسنپ و با عنوان کارگران پلتفرمی برگزار کردیم. آنجا این سوال مطرح شد که شما می‌گویید ارتباط میان مصرف کننده و فراهم کننده خدمت را آسان کرده‌اید اما در هر صورت نسل جدیدی از کارگران را شکل داده‌اید و باید به حقوق کارگران که توسط نهادهای اجتماعی دهه‌هاست مفهوم‌سازی و گسترش داده شده‌اند توجه داشته باشید. اما اصلا این حوزه را نمی شناختند و وقتی صحبت از بیمه و رفاه اجتماعی برای این قشر جدید کارگران می‌کردیم،موضوع برای‌شان غربیه بود و می‌گفتند این کارگران خودشان صاحبان پلتفرم هستند و نیازی به این چتر حمایتی ندارند. اما وقتی به جهان نگاه می‌کنیم می‌بینیم که دارند برای مسایل اجتماعی حوزه نوآوری تدبیرهایی می‌اندیشند. برای مثال، سال گذشته شهردار پاریس اعلام کرد که اجازه نمی‌دهم اوبر یا آمازون در این شهر کار کند. چون کسب و کارهای خرد که هویت شهر پاریس هستند را از بین می‌برد. یعنی نگاه کردند که فرهنگ و زیست شهری پاریس با حضور یک استارتاپ بزرگ از بین می‌رود. البته اصلا منظورم این نیست که نتیجه‌گیری کنیم که باید کسب و کار اسنپ را ببندیم. بلکه می‌خواهم بگویم هر جا که تکنولوژی روی فرهنگ تاثیر می‌گذارد، یک صنعت خلاق است و باید پژوهشگران اجتماعی به آن توجه داشته باشند.

کسب وکارها دریچه‌ای برای تکنولوژی‌های موجود در جامعه

همایون قمری، فعال حوزه بلاکچین و رئیس هیئت مدیره بینوست، نیز در این نشست با اشاره به دسته‌بندی کسب‌وکارها بهB2B ،B2C و B2G تصریح کرد: همه مدل‌های کسب و کاری از دل جامعه بیرون می‌آیند و هر چقدر که جامعه رو به جلو می‌رود و تغییر شکل می‌دهد، کسب و کارها هم تغییر شکل می‌دهند. همچنین با هر نسلی، شاهد دگرگون شدن تکنولوژی‌ها هستیم. چراکه هر نسلی در شرایط متفاوتی به دنیا آمده، رشد کرده و چون دنیا را از  دریچه متفاوتی می‌بیند نیازهای متفاوتی هم دارد.

او همچنین در مورد نحوه ساخته شدن عنوان دانش بیان و صنایع خلاق و دیگر عناوین که فعالان به اکوسیستم نوآوری الصاق می‌شود گفت: دولت و حاکمیت علاقه به مفهوم‌سازی دارد. ولی به اعتقاد من نکته‌ای که وجود دارد، این است که برخی حکومت‌ها خودشان را با اتفاقات و تحولات مختلفی که در جامعه رخ می‌دهد وفق می‌دهد. حاکمیت‌هایی هم هستند که سعی می‌کنند جامعه را با دیدگاه خودش وفق دهد که ما بیشتر با این حاکمیت مواجه هستیم. برای همین است که آنها مدام مفهوم سازی می‌کنند تا با نام‌گذاری روی همه چیز، چیزهای مختلف را در درون دایره مفاهیم خود بیاورد و معنا دار کنند. اما اگر نام‌های «خلاقیت» و «نوآوری» را کنار بگذاریم می‌بینیم که به طور کلی جوامع انسانی مدام در حال نو شدن و تغییر هستند و متناسب با آن ابزارهای جدید خودشان را می‌سازند.

همایون قنبری در تبیین این بحث که دریچه هرکدام از تکنولوژی‌های موجود در جامعه کسب و کار است، افزود: در خصوص هوش مصنوعی سالهاست که صحبت می‌شود اما از حدود یک سال و نیم گذشته کاربرد آن را در زندگی روزانه می‌بینیم و تاثیرات آن در سطح خرد در جامعه شروع شده است. اما تا قبل از این، تاثیرات بسیار زیادی روی کسب و کارها گذاشته و بسیاری از ابزارها را در کسب و کارها ایجاد کرده بود و تازه فقط چند ماهی است که در زندگی روزمره مان داریم از هوش مصنوعی استفاده می‌کنیم. نکته‌ای که برای من مهم است و حتما برای پژوهشگران حوزه‌های اجتماعی نیز جای تحقیق و پژوهش است این است که دقیقا هر تکنولوژی چه کاری را انجام می‌دهد؟ چه نیازی را رفع می‌کند؟ جه فایده‌ای در جامعه ایجاد کند؟ مثلا وقتی این پرسش را از فناوری و تکنولوژی مهمی چون صنعت نشر بپرسیم پاسخ این خواهد بود که کاری که صنعت نشر انجام داد به زبان ساده برطرف کردن«شکاف دانش» بود. این فناوری بود که توانست دانش فردی را در اختیار میلیون‌ها نفر قرار دهد. خود این اتفاق سنگ بنای پیشرفت‌های دیگری در جامعه شد.

نسل‌های دیگر جامعه را چطور با نسل زد وفق دهیم؟

پوریا حداد، کارآفرین حوزه هوش مصنوعی و مدیرعامل شرکت هوش مصنوعی «فیلاگر» نیز در این نشست در پاسخ به این سوال که فناوری هوش مصنوعی چه نقشی در صنایع خلاق دارد، گفت: سال ۹۵ که کارمان را شروع کردیم وقتی درباره هوش مصنوعی صحبت می‌کردیم، بیشترین چیزی که به ذهن افراد می‌رسید این بود که یک رباتی دارد یک کاری را انجام می‌دهد. هنوز هم خیلی‌ها همین طور فکر‌ می‌کنند. اما الان این فناوری توسعه پیدا کرده و‌ وارد زندگی آدم‌ها شده و امروز در گوشی خیلی از ما یک مدل از هوش مصنوعی هست که می‌تواند صدای شما را با هر لهجه و تن صدایی بشنود وکارتان را انجام ‌دهد. امروز تکنولوژی «چت جی پی تی (Chat GPT)» یک جنبه دیگری از زندگی ما را  تغییر داده و سوالاتی را که قبلاً از یک نفر می‌پرسیدیم از این مدل زبان می‌پرسیم و پاسخ آن را دریافت می‌کنیم. و بله به دلیل اینکه ما این قدر گسترده از این ابزارهای فناورانه در زندگی استفاده می‌کنیم، زندگی‌هایمان به معنای واقعی کلمه دگرگون شده است. یکی از دگرگونی‌ها را در مسئله نسل به وضوح می‌بینیم: نسل زِد با همه ما متفاوت‌اند و مفاهیم در ذهن‌ آنها طور دیگری تعریف شده است. آنها به عنوان نسلی که با فناوری‌های مختلفی بزرگ شده در همه چیز حتی درک مفهوم زمان با بقیه نسل‌های پیش از او به طور کلی متفاوت است. حال من به این مسئله فکر می‌کنم که کسانی که جز نسل زد نیستند و تا چند وقت دیگر باید از همین نسل زد در حوزه‌های مختلف خدمات بگیرند. به نظر من یک دغدغه‌ی اجتماعی-انسانی مهم می‌تواند پیدا کردن پاسخی برای این پرسش باشد این که چطور می‌شود نسل‌های قبلی را با این نسل متفاوت هماهنگ کرد و چطور آنها را از مخمصه‌ی شکاف فناوری با این نسل رهانید و به‌روز کرد.

حداد همچنین افزود: بعد از اینکه عنوان «دانش‌بنیان» مطرح شد، یک سری از صنایع دیدند که جز دانش‌بنیان‌ها حساب نمی‌شوند و تلاش کردند تا جز دانش‌بنیان‌ها قرار بگیرند. الان صنایع خلاق مجموعه بزرگی از کسب و کارها در حوزه‌های مختلف اعم از رسانه، گردشگری و ... را تشکیل می‌دهند. اینها صنایعی هستند که خیلی لازم نیست در لبه تکنولوژی حرکت کنند. ولی با کاری که انجام می‌دهند می‌توانند ارزش بزرگی را خلق کنند که خیلی از صنایع دانش بنیان نتوانند آن را انجام دهند و تاثیرش هم بزرگتر است.

 گفتنی است سلسله نشست‌های صنایع خلاق و توسعه اجتماعی با رویکردهای روندهای مصرف صنایع خلاق در جامعه ایرانی، نقش صنایع خلاق و کسب و کارهای نوآور ایرانی در تحولات اجتماعی، کاربرد فناوری‌های نوین در صنایع خلاق از روز گذشته در خانه اندیشمندان علوم انسانی در حال برگزاری است و طی روزهای ۱۹ و ۲۰ آذر در این مجموعه ادامه خواهد داشت. این سلسله نشست‌های ۳ روزه توسط ستاد توسعه صنایع خلاق، انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات و آژانس خلاق مانسترکت در سالن خیام خانه اندیشمندان علوم انسانی واقع در خیابان شهید نجات اللهی (ویلا)، بوستان ورشو برگزار می‌شود و شرکت در آن برای عموم علاقه‌مندان آزاد و رایگان است.