رابطه یارانه، تورم و کسری بودجه

آمارها و گزارش‌های تحلیلی مراجع رسمی، نشانگر شکست سیاست یارانه‌ها در اقتصاد ایران است، به‌نحوی که در تمام حوزه‌های تخصیص یارانه‌ها و حتی کالاهای اساسی شاهد بهره‌مندی بیشتر دهک‌های بالاتر هستیم. اوضاع زمانی بدتر می‌شود که بررسی دهک‌های تحت‌پوشش نهادهای حمایتی هم نشان از تخصیص نادرست منابع می‌دهد، در حالی که ۷۳ درصد دهک اول تحت‌پوشش نهادهای حمایتی نیست، ۱۷ درصد دهک نهم و دهم تحت‌پوشش این‌گونه نهادها هستند. از سوی دیگر، منشأ اصلی تورم در ایران، کسری بودجه دولت است که موجب استقراض دولت از بانک مرکزی یا همان خلق پول و در نتیجه ایجاد تورم می‌شود. از طرفی، علت اصلی کسری بودجه دولت هم تخصیص مبالغ هنگفت به یارانه‌ها در بودجه است. به‌بیان‌دیگر، بسیاری اختصاص نادرست یارانه‌ها را مقصر اصلی ایجاد تورم در ایران می‌دانند.

یارانه به‌معنای پرداخت مستقیم یا غیرمستقیم تسهیلات از سوی دولت به فرد، بنگاه یا نهادی خاص است. پرداخت‌های غیرمستقیم به‌صورت یارانه کالایی یا کاهش نرخ کالاها و همچنین خدمات است. در کشورهای مختلف دنیا ۳ دلیل برای پرداخت یارانه وجود دارد؛ علت اول شکست بازار به‌معنای کافی نبودن تولید یک کالا در مکانیسم بازار است که دولت برای حمایت از آن یارانه پرداخت می‌کند؛ مانند امنیت، تحقیق و توسعه یا انرژی‌های تجدیدپذیر برای توسعه فرهنگ عمومی به این مهم.

علت دوم کالا یا خدماتی است که اثر خارجی و نتیجه اقتصادی آنها قابل‌محاسبه و رویت نیست و ممکن است موردتوجه سرمایه‌گذاران قرار نگیرد. دلیل سوم هم، توزیع مناسب درآمدها در جامعه با گرفتن مالیات از افراد ثروتمند و نیز پرداخت یارانه به افراد فقیر است؛ اما نکته مهم منابع تامین یارانه‌ها است که براساس مبانی اقتصادی، منبع تامین یارانه‌ها مالیاتی است که از مردم گرفته می‌شود، بنابراین در تمام دنیا محل هزینه‌کرد یارانه موردتوجه و حساسیت است، به‌نحوی که مخالف افزایش یارانه‌ها در بخش‌های مختلف هستند و این واقعیت را درک کرده‌اند که یارانه بیشتر متناظر، پرداخت مالیات بیشتر است؛ اما در ایران شرایط متفاوت است. تخصیص یارانه‌ها از محل مالیات نبوده و اصولا ذیل بودجه دولت قرار ندارد. درآمدهای حاصل از فروش نفت و تورم محل تامین یارانه‌ها در ایران هستند. دولت با تحویل نفت و گاز رایگان به پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌ها مقداری از این منابع را تامین می‌کند، اما به‌دلیل کافی نبودن این منابع، این منبع از محل مالیات پنهان که نام دیگر آن تورم است، تامین می‌شود. ظاهر سیاست، پرداخت یارانه یا اعطای برق و گاز مجانی است، اما در باطن، شاید بیشتر یارانه پرداختی به‌وسیله تورم پس گرفته می‌شود؛ اما در یک نگاه تطبیقی، بهتر است تصور ذهنی شایع در جامعه مبنی بر اینکه ایران جزو ۳ کشور برتر دنیا از نظر درآمدهای نفتی است را بررسی کنیم.

در مقایسه سرانه تولید روزانه نفت ایران با دیگر کشورها می‌بینیم؛ کویت با تولید بیش از ۷۰۰ هزار بشکه نفت به‌ازای هر یک میلیون نفر در روز، بالاترین سرانه فروش نفت را در جهان دارد؛ اما ایران بعد از کشورهای قطر، امارات، عربستان، نروژ و حتی کانادا با تولید روزانه حدود ۴۹ هزار بشکه در روز به‌ازای هر یک میلیون نفر، رتبه هفدهم تولید سرانه نفت در دنیا را دارد. برای درک بهتر میزان سرانه ذخایر نفت و گاز ایران را با دیگر کشورها مقایسه می‌کنیم که این بررسی نشان‌دهنده رتبه یازدهم ایران از نظر سرانه ذخایر نفت و گاز در جهان است. بنابراین صرف تصور داشتن منابع نفت و گاز فراوان تصور غلطی به‌نظر می‌رسد. همچنین، به‌لحاظ نوع پرداخت، یارانه‌ها شامل ۲ نوع کالایی یا غیرمستقیم و یارانه نقدی یا مستقیم هستند. یارانه‌های کالایی شامل حامل‌های انرژی، نان، شکر، ارتباطات و... می‌شوند. به‌صورت‌کلی، یارانه نقدی به یارانه کالایی ترجیح دارد، زیرا یارانه کالایی بر نرخ به‌عنوان کلیدی‌ترین متغیر بازارها اثر می‌گذارد و در حالی که یارانه نقدی چنین اثری ندارد. در یارانه‌های کالایی به‌عنوان نمونه ایران و ونزوئلا، بالاترین میزان یارانه بنزین و برق را در جهان دارند و نکته جالب اینکه، همین ۲ کشور، بالاترین نرخ‌های تورم دنیا را نیز دارند.

در زمینه حامل‌های انرژی هم، همان‌گونه که در آمارهای رسمی یا غیررسمی سازمان برنامه و بودجه و مرکز پژوهش‌های مجلس مشخص است؛ در سال ۱۴۰۱ در مجموع ۲۱۰ میلیارد دلار یارانه پنهان پرداخت شده است. با کنار هم گذاشتن این عدد با میزان درآمد نفتی ایران در سال ۱۴۰۱ که کمتر از پیش‌بینی‌ها بوده، مشخص می‌شود منبع پرداخت این یارانه‌ها چیزی جز نفت یا به‌بیان ساده‌تر، همان ایجاد تورم در برابر پرداخت یارانه است.

آمار یارانه‌های پنهان انرژی حاکی از آن است که بیشترین یارانه در حامل‌های انرژی که معادل ۸۴ میلیارد دلار است، به گاز تعلق گرفته که این مهم باعث مصرف بیش از اندازه این حامل انرژی و مصرف بی‌رویه و در نتیجه کمبود آن شده است. کمترین یارانه انرژی نیز متعلق به گازوئیل می‌باشد. بنزین، برق و گاز در رده‌های بعدی دریافت یارانه انرژی قرار می‌گیرند.

باتوجه به آمار و موارد یادشده، باید دیر یا زود برای اختصاص صحیح یارانه در اقتصاد ایران دست به کار شد و پیش از آن، باید زیرساخت‌های موردنیاز موفقیت در این مسیر را ایجاد کرد.