کارشناسان در بررسی موضوع بازیافت پسماندهای ساختمانی مطرح کردند

نخاله‌های پولساز

از نخاله‌های ساختمانی، تعاریف مختلفی ارائه شده است. بر این اساس، نخاله یا ضایعات ساختمانی، موادی هستند که درفعالیت‌های عمرانی و عملیات ساخت‌وساز تولید می‌شوند.

راه و مسکن

به تعبیر دیگر، نخاله‌های ساختمانی، مواد زائد جامدی هستند که از طریق احداث، تعمیر، نوسازی یا تخریب سازه‌ها، اعم از راه‌ها، ساختمان‌ها، مجتمع‌های مسکونی، اداری، تجاری و نظایر آن ایجاد می‌شوند که نیاز به بازیافت حداکثری دارند.

موضوع بازیافت به‌دلیل مزیت‌های متعدد مانند صرفه‌جویی در هزینه حمل‌ونقل، استفاده مجدد از مواد تجدیدناپذیر، حفظ محیط‌زیست، نیاز نداشتن به دفن مواد، ایجاد اشتغال و ... موردتوجه کشورهای پیشرفته بوده و از این‌رو، برنامه‌ریزی بازیافت نخاله‌های ساختمانی از اهمیتی ویژه برخوردار است. محاسبه مقدار دقیق ضایعات، روش انتقال، نگهداری و... از جمله مواردی است که باید پیش و در هنگام عملیات تخریب موردتوجه قرار گیرد. روش مورداستفاده برای جداسازی نخاله‌ها نیز دارای اهمیت است و تکنیک‌های مختلفی برای آن وجود دارد. روش‌های جداسازی ضایعات ساختمانی می‌تواند در مکان‌های متفاوتی از جمله مکان مبدأ تولید نخاله، مکان ذخیره‌سازی موقت یا مکان نهایی در تاسیسات بازیافت انجام گیرد.

درآمدزایی از طلای کثیف

ارزش هر تن زباله ساختمانی، ۱۵۰ دلار است که نشان می‌دهد، می‌توان از این طلای کثیف درآمدزایی کرد. نخاله‌های ساختمانی شامل ۲ بخش پرخطر و بی‌خطر هستند و سالانه ۱۸ میلیون تن ضایعات ساختمانی در کشور تولید می‌شود. هر آنچه در هنگام تخریب یک بنا حاصل می‌شود، می‌توان به‌عنوان نخاله‌های ساختمانی از آن یاد کرد. علاوه بر این، ممکن است در فرآیند ساختمان‌سازی نیز مصالح مختلف فلزی و غیرفلزی به دلایل مختلف، کارآیی لازم برای آن ساختمان را نداشته باشند و به‌عنوان ضایعات شناخته شوند. جدای از هزینه‌ها و بعد مالی، این نوع ضایعات، فضای زیادی را نیز اشغال می‌کنند و آلودگی‌های زیست‌محیطی را به‌دنبال دارند، از این‌رو بکارگیری مجدد آنها چه به‌صورت مستقیم و چه از طریق بازیافت، نه‌تنها امری اقتصادی است، بلکه با ملاحظات زیست‌محیطی هم همراه خواهد بود. استفاده از نخاله‌های ساختمانی، همان‌طور که در بالا اشاره شد، صرفه اقتصادی بسیاری را به‌همراه دارد. به‌ویژه با بالا رفتن هزینه‌های خرید انواع مصالح ساختمانی، این امر از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. افزایش جمعیت، نیاز به ساخت‌وساز انواع ساختمان‌ها را چندین برابر کرده است که به‌تبع آن، نیاز به مصالح ساختمانی هم افزایش می‌یابد. بکارگیری مجدد نخاله‌های ساختمانی، کمبود این مصالح را کاهش می‌دهد. زمانی که ضایعات و نخاله‌های ساختمانی موردبازیافت قرار می‌گیرند، مصرف انرژی و آب نیز کاهش پیدا می‌کند. در فرآیند بازیافت نخاله‌های ساختمانی، می‌توان تغییرات مثبتی در ویژگی‌های آن ایجاد کرد. به‌عنوان‌مثال می‌توان استحکام مصالح را افزایش داد. با سبک‌سازی آنها می‌توان در برابر تهدیدات طبیعی به‌ویژه زلزله، میزان خطر را کاهش داد. این مزایا هر یک به‌نوبه خود ارزشمند هستند و توانسته‌اند نظر افراد مختلف را جلب کنند.

نخاله‌های پردردسر، بلای جان شهروندان

هوشنگ عباسی‌مقدم، کارشناس راه و شهرسازی به صمت گفت: تخلیه پسماندهای عمرانی و ساختمانی در مناطق مختلف شهری باعث ایجاد آلودگی‌های بصری شده، به‌طوری‌که برای شهروندان غیرقابل‌تحمل است. همچنین، تخلیه این پسماندها در جاده‌ها و فضای سبز علاوه بر آسیب به محیط‌زیست، باعث خسارت‌های جانی و مالی به شهروندان می‌شود. متاسفانه در سال‌های اخیر یکی از مسائلی که به‌عنوان فرهنگ در بخشی از مردم جاافتاده است، تخلیه نخاله‌های ساختمانی در طبیعت و بیشتر حاشیه جاده‌ها است که این مسئله علاوه بر اینکه چهره زشتی به سیمای شهر می‌دهد، باعث آسیب و تخریب محیط‌زیست نیز می‌شود. وی افزود: یک مشکل اساسی که در این زمینه وجود دارد، نبود جایگاه مشخصی برای تخلیه نخاله‌های ساختمانی است، از آنجایی ‌که بافت اطراف برخی از شهرها، بیشتر جنگلی و کشاورزی است، نیاز به هماهنگی و همراهی شبکه بهداشت، منابع‌طبیعی و سایر نهادهای مسئول با کمیته مکان‌یاب در راستای اختصاص فضایی مناسب برای تخلیه نخاله‌های ساختمانی وجود دارد. عباسی‌مقدم بیان کرد: بیشترین حجم تخلیه نخاله‌های ساختمانی در حاشیه جاده‌هایی است که خارج از محدوده شهر قرار دارند و مسئولیت حفاظت از حریم آن جاده‌ها نیز با اداره راه و شهرسازی است و شهرداری تنها در محدوده شهر می‌تواند به اعمال نظارت بپردازد.

ضرورت استفاده از سیستم مکانیزه بازیافت

این کارشناس تصریح کرد: در مجموع به‌نظر می‌رسد راهکار اصلی برای حل این مشکل و مشکلاتی از این قبیل که در سطح شهر کم نیستند، فرهنگ‌سازی در میان مردم است، چرا که قدرت نظارتی دستگاه‌های اجرایی محدود است و در صورتی ‌که تخلفات، گسترده باشند، تجربه نشان داده است که در عمل این نظارت، ضمانت اجرایی چندانی ندارد، همچنین استفاده از سیستم مکانیزه بازیافت، روش دیگری است که می‌تواند به کمک این حجم از پسماند رهاشده در کشور بیاید. عباسی‌مقدم در پایان به صمت گفت: آگاه‌سازی فراگیر در زمینه کاهش و بهینه‌سازی مصرف از طریق کتاب‌های دانشگاهی و برنامه‌های تبلیغاتی، اعمال روش‌های تشویقی و تنبیهی به‌منظور حفاظت از محیط‌زیست و طراحی مکانی برای دفع نخاله‌های ساختمانی و اخذ مجوزهای مربوطه، لازم و ضروری است تا این معضل به یک فرهنگ تبدیل شود.

ضرورت استفاده از سیستم مکانیزه بازیافت

این کارشناس تصریح کرد: در مجموع به‌نظر می‌رسد راهکار اصلی برای حل این مشکل و مشکلاتی از این قبیل که در سطح شهر کم نیستند، فرهنگ‌سازی در میان مردم است، چرا که قدرت نظارتی دستگاه‌های اجرایی محدود است و در صورتی ‌که تخلفات، گسترده باشند، تجربه نشان داده است که در عمل این نظارت، ضمانت اجرایی چندانی ندارد، همچنین استفاده از سیستم مکانیزه بازیافت، روش دیگری است که می‌تواند به کمک این حجم از پسماند رهاشده در کشور بیاید. عباسی‌مقدم در پایان به گفت: آگاه‌سازی فراگیر در زمینه کاهش و بهینه‌سازی مصرف از طریق کتاب‌های دانشگاهی و برنامه‌های تبلیغاتی، اعمال روش‌های تشویقی و تنبیهی به‌منظور حفاظت از محیط‌زیست و طراحی مکانی برای دفع نخاله‌های ساختمانی و اخذ مجوزهای مربوطه، لازم و ضروری است تا این معضل به یک فرهنگ تبدیل شود.

سودآوری استفاده از مصالح دست دوم

برخی افراد معتقدند از نخاله‌های ساختمانی در برخی شرایط می‌توان مجدد در امر ساختمان‌سازی استفاده کرد. اما بعضی دیگر بر این باور هستند که استفاده نامناسب و نابجا از مصالح دست‌دوم، می‌تواند مشکلات مهمی را برای بافت‌های شهری پدید آورد. ایرج رهبر، نایب رئیس انجمن انبوه‌سازان در گفت‌وگو با صمت، مهم‌ترین مسئله در بازفرآوری نخاله‌های ساختمانی و استفاده مجدد از آنها را مشروط به داشتن صرفه اقتصادی این اقدام دانست و توضیح داد: در مدت اخیر، برخی موارد مبنی بر فرآوری نخاله‌‌ها و پسماندهای ساختمانی و استفاده مجدد آنها مطرح شده است، اما این اتفاق در کشورهای خارجی شایع بوده و هنوز در ایران به‌عنوان یک روند معمول و مرسوم شناخته نشده است. همچنین، از سویی دیگر تنها بازفرآوری این مواد مهم نیست و باید محل استفاده و نوع کاربرد این پسماندهای ساختمانی مشخص شود، چرا که تمامی نخاله‌ها و پسماند‌های ساختمانی قابلیت بازفرآوری ندارند. در کشور ما عمده نخاله‌های ساختمانی گچ است و این ماده پس از استفاده به‌سختی در طبیعت جذب می‌شود و نمی‌توان استفاده مجدد از آن کرد. بنابراین، تنها می‌توان از آن در تولید ماده و مصالحی دیگر استفاده کرد. البته باید جنبه اقتصادی این اقدام را همواره در نظر داشت. به‌عبارتی، باید این فرآیند مقرون به صرفه باشد و توجیه اقتصادی هم داشته باشد تا صنایع و واحدهای فرآوری به این کار تمایل داشته باشند. این فعال بخش مسکن در ادامه، وجود بازار سیاه مصالح دست دوم را تایید کرد و دراین‌باره گفت: نخاله‌های ساختمانی در سطوح شهر، توسط برخی افراد جمع‌آوری و استفاده‌های متفاوتی از آنها می‌شود. عده‌ای ضایعات آهنی و میلگردهای زنگ‌زده را برای کوره‌های ذوب‌آهن برده و از آنها در تولید پروفیل‌های جدید و مستحکم استفاده می‌کنند؛ این اقدام کار پسندیده و مرسومی است که رخ می‌دهد، اما علاوه بر این اقدامات، برای برخی پسماندهای ساختمانی به‌ویژه آهن‌آلات، بازار سیاه و به‌عبارتی عرضه و تقاضا وجود دارد.

بافت نو با باطن فرسوده

رهبر در ادامه صحبت‌های خود به روند معاملات ضایعات آهنی اشاره کرد و گفت: دیده شده بیشتر به‌دلیل افزایش چشمگیر بهای مصالح ساختمانی، آهن‌ها و میلگردها جمع‌آوری شده و در مکان‌های خاصی در اطراف تهران نگهداری و دسته‌‌بندی می‌شوند. در ادامه، این آهن‌آلات به افراد متقاضی فروخته می‌شوند. متقاضی این ضایعات، بیشتر ساختمان‌سازهای حاشیه‌ شهرهای بزرگ هستند، چرا که با افزایش قیمت مصالح، توان مالی این افراد برای تهیه مواد اولیه نو کم می‌شود و با خریداری این نوع ضایعات آهنی، هزینه‌های ساختمان‌سازی کاهش می‌یابد. این موضوع را باید به‌عنوان یک هشدار و زنگ خطری برای ساخت‌وسازها در نظر گرفت، چرا که استفاده از این ضایعات پوسیده آهنی در ساختمان‌سازی‌ها، از ظاهر بناها مشخص نیست و می‌تواند منجر به اتفاقات ناگوار شود، از این‌رو دولت باید فکری جدی برای این موضوع و بر خریدوفروش و استفاده از این مصالح در ساختمان‌ها نظارت کند. وی در ادامه، نبود نظارت دولتی بر فعالیت‌های بخش مسکن را عامل اصلی تخلفات عنوان کرد و گفت: متاسفانه نظارت کافی در فعالیت‌های بخش مسکن به‌ویژه ساخت‌وسازها نداریم. در ساخت‌وسازها تنها مهندس ناظری از سوی سازمان نظام مهندسی به‌طور دوره‌ای فعالیت‌ها را بررسی می‌کند و جز آن، کنترل و مدیریت دیگری از سوی دولت وجود ندارد. هرچند تشخیص استفاده از مصالح پوسیده راحت است، اما پیمانکاران به‌سادگی می‌توانند آنها را از چشم مهندسان ناظر، مخفی نگه دارند.

خطای متخصصان بی‌تخصص

نایب رئیس انجمن انبوه‌سازان مهم‌ترین مسئله بکارگیری مصالح نامناسب در فعالیت‌های ساختمانی را وجود افراد نامرتبط و غیرمتخصص با حوزه ساخت‌وساز عنوان کرد و در این‌باره توضیح داد: مهم‌ترین مسئله‌ای که باعث گسترش و افزایش استفاده از این نوع مصالح در ساختمان‌سازی شده، وجود افراد غیرمتخصص ساختمانی در مسائل ساخت‌وساز است و این موضوع باید به‌شکل ریشه‌ای توسط شهرداری‌ها حل شود، چرا که افراد به‌راحتی از شهرداری‌ها پروانه بهره‌برداری دریافت می‌کنند و صلاحیت و توانایی تخصصی آنها بررسی نمی‌شود، در صورتی که افراد باید ضمن دارا بودن صلاحیت،‌ مسئول و پاسخگوی فعالیت خود باشند و عواقب تمامی مسائل را بپذیرند، اما امروزه افراد از مشاغل مختلف تنها به‌دلیل داشتن سرمایه وارد ساخت‌وساز شده و به‌راحتی پروانه فعالیت‌های ساختمانی دریافت کرده‌اند. کسی که دانش فنی و صلاحیت تخصصی فعالیت ساختمانی را نداشته باشد،‌ برای کاهش هزینه‌ها و افزایش سود خود ممکن است نقشه‌ها و اصول ساختمان‌سازی را تغییر داده و درکی از خطایی که مرتکب می‌شود، نداشته باشد. رهبر خاطرنشان کرد: این در گام نخست، عمل سرمایه‌گذاری خود او را تهدید خواهد کرد. چرا که اگر ساختمان پس از مدتی تخریب شود یا آسیب ببیند، سازنده در نهایت متضرر خواهد بود. تمامی این مسائل اهمیت تخصص و صلاحیت در فعالیت‌های ساختمانی را مشخص می‌کند. افراد متخصص بیشتر برای جلوگیری از زیان‌های مالی و جانی از بکارگیری پسماندها یا نخاله‌های ساختمانی در ساخت‌وسازها یا دیگر تخلفات اجتناب می‌کنند.

بافت نو با باطن فرسوده

خطای متخصصان بی‌تخصص

سخن پایانی

استفاده از نخاله‌های ساختمانی بازیافتی، موجب کاهش مصرف انرژی و مصرف مصالح، آب و مواد معدنی خواهد شد. در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته بین ۷۰ الی ۹۵ درصد ضایعات ساختمانی بازیافت می‌شوند، در حالی که این میزان در ایران حدود یک درصد است. تنوع در نوع نخاله‌های ساختمانی، به کاربرد آنها نیز تنوع زیادی بخشیده است. مواد فلزی از جمله تیرآهن‌ها را در صورتی ‌که دچار زنگ‌زدگی نشده باشند و از سایز و ابعاد مناسب برخوردار باشند، می‌توان برای ساخت‌وساز در سایر ساختمان‌ها مورداستفاده قرار داد، البته در صورتی‌ که قابلیت کاربرد مستقیم را نداشته باشند، برای ذوب و بازیافت به کارخانجات مرتبط ارسال می‌شوند و به‌عبارتی، ماده اولیه برای ساخت محصولات مختلف آهنی را فراهم می‌کنند. در و پنجره‌های حاصل از تخریب هم، به‌همین ترتیب مورداستفاده قرار می‌گیرند. نخاله‌های غیرفلزی را می‌توان توسط بازیافت دوباره فرآوری کرد و به‌ کار برد؛ به‌این‌ترتیب، به استخراج منابع معدنی کمتری برای تولید مصالح ساختمانی نیاز خواهیم داشت.

در حال‌ حاضر، نخاله‌های ساختمانی در کشورهای پیشرفته و صنعتی در چرخه مجدد در راستای تولید ساختمان قرار می‌گیرند، در حالی ‌که هم‌اکنون۹۲ درصد ساختمان‌ها در تهران تخریب و دوباره ساخته می‌شوند، تعدادی از محله‌ها در تهران همچون کوچه‌های گیشا یا شهرک غرب، محل تخلیه نخاله شده و ارتفاع نخاله‌ها به ۱۸ متر هم رسیده است. ما نیز همانند کشورهای پیشرفته می‌توانیم از این مواد در ساخت مصالح جدید استفاده کنیم که علاوه بر پاکسازی شهر و کاهش هزینه‌ها، مصالحی جدید و حتی در مواردی مرغوب‌تر هم تولید شود. ضرورت دارد، دانشگاه‌ها و مراکز علمی و پژوهشی زمینه‌ای برای فعالیت پژوهشگران در عرصه بازیافت، حفظ محیط‌زیست و کاهش هزینه تمام‌شده بتن یا ساختمان فراهم کنند؛ در این صورت، می‌توانیم قدم مثبتی در مدیریت پسماندهای ساختمانی برداریم.