آیا اقتصاد ایران به بیماری هلندی دچار است؟

بیماری اقتصاد هلندی یک اصطلاح رایج، مهم و پرکاربرد در علم اقتصاد است. از آنجا که نخستین بار در هلند نوع اقتصادی آن رایج شد بر آن اقتصاد هلندی نام نهادند و اکثرا در کشورهای جهان سوم شاهد اوج گیری آن هستیم. همزمان با شیب صعودی این نوع اقتصاد ناظر بر رواج این فرهنگ غلط اقتصادی نیز هستیم که خود عامل فزاینده‌ای بر برهم ریختگی اقتصاد دولتی است.

بیماری هلندی اقتصاد در واقع ناشی از استفاده بیش از حد از منابع طبیعی و رکود در بخش تولید و صنعت است.

در حقیقت این مفهوم بیانگر این است که اگر بطور فزاینده‌ای منابع طبیعی جدیدی در یک کشور پیدار شود (بعنوان مثال نفت و گاز یا معادن ذغالسنگ و امثالهم) و اقتصاد دولتی به ناگاه از حالت سکون خارج شده و به حالت دینامیک و پویا در بیاید و به‌صورت چشمگیری رشد کند و افزایش درآمد ملی و ارزی کشور به حدی پیش رود که دولت و بخش خصوصی به ناچار از تولید و صنعت ملی غافل شود عبارت بیماری اقتصاد هلندی روی داده است و کشور با یک معضل اساسی دست به گریبان خواهد شد که به راحتی درمان نمی‌شود. در طی زمان بیماری هلندی ناخواسته ارزش پول ملی کشورها افزایش می‌یابد و در این میان دو اتفاق اساسی روی خواهد داد؛ اول اینکه به جهت رکود تولید ملی صادرات گران می‌شود و بالتبع به دلیل افزایش اعتبار پولی واردات ارزان تر خواهد شد که این اثرات در جای خود قابل بررسی است.

تاریخچه بیماری هلندی

از لحاظ تاریخی این بیماری مربوط به شوک اقتصادی حاصل از درآمد کشف منابع طبیعی بوده است، اما از لحاظ علل ایجاد این پدیده می‌تواند به هر فعالیت توسعه‌ای که نتیجه‌اش ورود بی‌رویه ارز خارجی باشد مربوط شود. از قبیل افزایش سریع قیمت منابع طبیعی، کمک‌های اقتصادی نهادهای بین‌المللی خارجی و سرمایه‌گذاری مستقیم از طریق منابع مالی خارج از کشور و هرعاملی که باعث سرریز شدن ارز زیاد به یک کشور باشد. واژه بیماری هلندی برای نخستین بار در کشور اروپایی هلند به پایتختی آمستردام در دهه ۷۰ میلادی به عنوان مشکلی اقتصادی دیده شد. دلیل آن هم به جهت پیداشدن منابع جدید و میادین گازی طبیعی در دل دریای شمال (در فلات قاره اروپا است. این دریا از مسیر کانال مانش در جنوب و دریای نروژ در شمال به اقیانوس می‌پیوندد.) درآمد ارزی کشور هلند به ناگاه افزایش فوق العاده‌ای یافت و یک شبه، هلند از یک کشور واردکننده گاز تبدیل به صادرکننده آن شد. در همین بین و از میان صادرات چشمگیر گاز طبیعی در طی فاصله زمانی بسیار کوتاه، ارز فراوانی وارد اقتصاد سالم آن شد. به طور موازی در کنار این پیشامد نرخ واقعی ارز نیز رشد کرد و به سبب افزایش نرخ ارز، تولیدات و صادرات این کشور دچار اختلال اساسی شد و باعث شد رشد اقتصادی به صورت نفسگیری کاهش یابد.

در پی برنامه‌های توسعه و نوسازی که از سوی محمدرضا شاه از اوایل دهه ۴۰ شمسی به بعد در ایران مطرح شد، شاهد تأسیس بسیاری از کارخانجات و صنایع در حوزه‌های مختلف بودیم. اگرچه این امر منجر به اشتغال بسیاری از افراد در ایران شد ولی مسئله اینجاست که بیشتر این کارخانجات و صنایع تأسیسی اولا مصرفی بوده و ثانیا وابستگی شدیدی چه در بحث نیروی کار ماهر، مواد اولیه و حتی ماشین‌آلات به خارج داشتند. طبیعتا حفظ و نگهدای این صنایع نه تنها سودآور نبود بلکه برای دولت هزینه‌های سنگینی نیز به بار می‌آورد. با این حال دولت پهلوی صرفا جهت نمایش صنعتی شدن ایران به کشورهای غربی، بخشی از درآمدهای حاصل از فروش نفت را برای حفظ این صنایع خرج می‌کرد.

بیماری هلندی، بیماری مبتنی بر اقتصاد است که نتیجه مستقیمی بر روی عملکرد اقتصادی ملت‌ها دارد. بطور واضح می‌توان گفت در این بیماری، اقتصاد کشور قطعا تخریب و آسیب پذیر می‌شود و مشکلات بسیاری در اقتصاد جامعه به خصوص در بخش تولیدی و صنعتی به‌وجود می‌آید.

اقتصاد دانان بزرگ جهان اثرات بیماری اقتصادی هلندی را اینطور برشمردند:

به دلیل افزایش تقاضا نقدینگی موجود در بازار افزایش پیدا می‌کند و این یک عامل منفی برای بازار سرمایه است.

به علت افزایش نقدینگی موجود در بازار تورم نیز به‌صورت فزاینده‌ای افزایش پیدا می‌کند و این عامل بسیار‌منفی دوم و ضربه مهلکی بر اقتصاد جامعه بیمارگومه است.

بدلیل افزایش تورم و افزایش نقدینگی رقابت‌پذیری در بازار کاهش می‌یابد و مشتری کمتر رقبت به سرمایه‌گذاری در بازار نشان می‌دهد.

رشد اقتصادی ناپایدار؛

افزایش واردات کالاهای مصرفی به سبب کنترل تورم؛

استفاده از ارز دولتی به جهت واردات کالاها؛

آسیب دیدن و رکود بخش تولید به جهت واردات ارز دولتی؛

افزایش تورم در کالاهای منقول و غیرمنقول مثل خودرو و ملک و مسکن؛

کاهش انگیزه تولید و افزایش تورم؛

نوسان شدید قیمت ارز.

پیشگیری از بیماری هلندی در اقتصاد

این گفته معروف که پیشگیری بهتر از درمان است در اینجا هم صدق می‌کند.

راهکارهای گوناگونی برای پیشگیری از این بیماری هلندی تعریف شده است. بطور خلاصه:

 در نظر گرفتن صندوق جهت ذخیره ارز؛

عدم ارتباط بین صندوق ارزی و بودجه؛

عدم استفاده دولت از منابع ارزی حاصل از درآمد نفتی؛

کنترل فساد اقتصادی.

مداوای بیمار هلندی

استراتژی‌های مختلفی می‌توان برای درمان یافت. از جمله انضباط مالی دولت، تأسیس صندوق ذخیرۀ ارزی و رعایت عدالت بین‌نسلی برای استفاده از درآمدهای حاصل از منابع نفتی. راه‌های مقابله با این مشکل اقتصادی را موردبررسی قرار می‌دهیم:

عدم ثبات در نرخ ارز (نرخ ارز باید همگام با افزایش تورم، افزایش پیدا کند و نگه داشتن نرخ آن سبب بی‌ثباتی اقتصاد یک جامعه در طولانی مدت می‌شود)؛

استفاده از درآمد نفتی برای سرمایه‌گذاری (عدم هزینه کردن (برداشت به جهت بودجه کشور) از درآمدهای نفتی در اقتصاد)؛

استفاده از درآمدهای مالیاتی جهت هزینه‌های دولت؛

انضباط مالی دولت؛

تأسیس صندوق ذخیره ارزی؛

ایجاد قانون‌های منع‌کننده قدرتمند جهت جلوگیری استفاده از منابع ارزی حاصل از درآمد نفتی؛

شفاف‌سازی مسائل مالی مربوط به مسائل نفتی؛

حمایت از بخش تولید و افزایش تولیدات داخلی؛

افزایش صادرات سایر کالاها.

بیماری هلندی در اقتصاد ایران

معمولاً این اصطلاح برای کشورهایی استفاده می‌شود که در آن از منابع نفتی استفاده ناکارآمد و نادرستی می‌شود. ایران به جهت داشتن منابع نفتی و گازی فراوان، یکی از کشورهای است که ریسک ابتلا به این بیماری در آن زیاد است.

در واقع یکی از مسائلی که نمی‌توان قاطعانه در رابطه با آن سخن گفت، اما شرایط حاکم بر اقتصاد تا حدودی آن را نشان می‌دهد این است که ایران به این بیماری گرفتار شده است. درواقع همان طور که مطرح شد در این بیماری دولت برای هزینه‌های کشور از درآمد نفتی استفاده می‌کند.

ایران دو شرط از اصلی‌ترین شرایط مبتلا شدن به این بیماری را دارا است:

درآمد نفتی بالا

استفاده از درآمد نفتی جهت هزینه‌های کشور

البته اقتصاد مبحثی کاملاً چندبعدی است که نمی‌توان در رابطه با آن به صورت قاطعانه نظر داد. درنتیجه این مسئله که ایران به این بیماری مبتلا است یا نه مبحثی تخصصی بوده و هنوز جای بحث و تحقیق دارد.

ایران یکی از کشورهای غنی از منابع طبیعی مانند نفت و گاز است و به همین جهت در زمره کشورهایی قرار می‌گیرد که می‌تواند به این بیماری مبتلا شوند. هر چند تحقیقات و مطالعات انجام شده نشان می‌دهد اقتصاد ایران به این بیماری مبتلا شده است. آغاز بیماری با افزایش قیمت نفت پدیدار شده و نتایجی از جمله: تضعیف بخش‌های قابل مبادله به‌ویژه بخش صنعت و کشاورزی، تقویت بخش ساختمان به عنوان بخش غیر‌قابل‌مبادله، کاهش قابل‌ملاحظه صادرات و افزایش واردات، برهم زدن تراز پرداخت‌ها و بودجه عمومی دولت، فشار بر منابع ارزی کشور، افزایش نرخ ارز و ایجاد نظام سهمیه‌بندی ارزی، کاهش درآمدهای منابع بودجه و تغییرات منفی GDP، رکود سنگین بازار بورس، رشد منفی سرمایه‌گذاری، افزایش نرخ تورم، افزایش پایه پولی کشور و اثرات ناخوشایند دیگری را در بردارد.